Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Program „Brama Pamięci” (1991-2010)

Lublin był kiedyś częścią wielokulturowego pogranicza leżącego między Wschodem i Zachodem. Przez setki lat w mieście żyły obok siebie dwie duże społeczności: polska i żydowska. Pamięć o polsko-żydowskim charakterze miasta i jego zagładzie na dziesięciolecia znikła ze świadomości współczesnych mieszkańców Lublina. Na straży nieistniejącego miasta – żydowskiej Atlantydy – stoi dziś Brama Grodzka, zwana dawniej Bramą Żydowską. To przez nią wchodziło się do miasta żydowskiego.

Gdy Teatr NN został gospodarzem Bramy, zaczęliśmy pytać urodzonych po wojnie lublinian o to, jak wyglądały okolice Bramy Grodzkiej przed wojną. Wielu z nich odpowiadało, że te puste, niczym nie zabudowane przestrzenie były tu od zawsze. A tu przecież kiedyś tętniło życiem żydowskie miasto, w którym żyło kilkadziesiąt tysięcy ludzi i ten świat nagle przestał istnieć. Patrząc na to miejsce, musimy odpowiedzieć sobie na ważne pytanie: czy my, mieszkańcy Lublina, chcemy się z tym faktem zmierzyć, czy też uznać, że go nie ma? To jest bardzo elementarne pytanie o miejsce pamięci w naszym życiu, o to, jak mamy myśleć o przeszłości naszego miasta.

Dla mnie było czymś oczywistym, że trzeba coś z tym problemem zrobić. Tak więc Teatr NN zaczął organizować spotkania, seminaria, projekcje filmów, koncerty i wystawy, które miały przywrócić pamięć o nieistniejącym świecie Żydów lubelskich i przybliżyć ludziom żydowską kulturę. W ten właśnie sposób narodził się program „Brama Pamięci”.

Początki zainteresowania Teatru NN kulturą żydowską związane są z realizacją przedstawienia Ziemskie pokarmy (premiera odbyła się we wrześniu 1991 roku), inspirowanego książkami Grigorija Kanowicza – żydowskiego pisarza z Wilna.

Aktorzy spektaklu "Ziemskie pokarmy"
Aktorzy spektaklu "Ziemskie pokarmy" (Autor: Romski, Tomasz)

W listopadzie 1991 roku przyjechał on nawet do Lublina na zaproszenie Teatru NN. W 1992 roku Teatr NN zorganizował sesję „Bruno Schulz 1892–1942”. Należy podkreślić, że w tamtym okresie nasze zainteresowanie kulturą żydowską nie było jeszcze związane z Lublinem. Zaczęło się to zmieniać od 1994 roku, kiedy Ośrodek zorganizował sesję „Żydzi Lubelscy”. Jednym z efektów tej sesji było wydanie książki pod tym samym tytułem.

W roku 1999 galeria Ośrodka zaprezentowała prace Simchy Nornberga, artysty z Izraela. Trwałym śladem tej wystawy stał się album Księga ascezy i radości życia.

W 1998 i 1999 roku powstały w Ośrodku dwie duże wystawy dotyczące historii miasta z okresu sprzed 1939 roku.

Wystawa "Wielka Ksiega Miasta. Lublin w Fotografii do 1939 roku"
Wystawa "Wielka Ksiega Miasta. Lublin w Fotografii do 1939 roku" (Autor: Kubiszyn, Marta)

Dzięki tym wystawom w przestrzeni Ośrodka została stworzona stała ekspozycja, na której można zobaczyć dawny Lublin wraz z jego polsko-żydowskim, dwukulturowym bogactwem. Na wystawie prezentowane były stare fotografie, plany i dokumenty związane z historią Lublina. Ważnym elementem ekspozycji była makieta dawnego lubelskiego zespołu staromiejskiego w skali 1:250, w skład którego wchodziła również dzielnica żydowska. Na makiecie znajduje się ponad 800 obiektów, z których prawie 300 już nie istnieje. Dzięki zgromadzonej przez Ośrodek dokumentacji udało się zrekonstruować dawny układ urbanistyczny centrum miasta, odtworzyć przebieg nieistniejących już dziś ulic, usytuowania placów, przypomnieć charakter zabudowy. Oto, co o wystawie i makiecie powiedział wybitny historyk, profesor Jerzy Kłoczowski:

Jestem pełen ogromnego uznania. Podziwiam przede wszystkim ogromną pracę, bo to jest imponujące, ile wysiłku w to włożyliście. Cztery lata wielkiej pracy ludzi naprawdę zamiłowanych i wiedzących, czego chcą. To jest bardzo głęboki projekt dotyczący historii Żydów w Lublinie. Tu świetnie widać miasto żydowskie, ale trzeba podkreślić, że nie jest to żadne getto, że dzielnica żydowska jest integralną częścią całego zespołu. Tu widać jeden organizm miejski, widać rozwój Lublina.

Kontynuacją doświadczeń zebranych przy budowie makiety był konkurs modelarski „Synagogi Lubelszczyzny” zakończony wystawą (marzec 2002). Dzięki temu powstało 10 modeli synagog z regionu lubelskiego: 4 istniejące i 6 nieistniejących.

Od 1998 roku Ośrodek realizuje projekt „Historia Mówiona”, w ramach którego są zbierane, opracowywane i archiwizowane relacje mieszkańców o przedwojennym polsko-żydowskim Lublinie. Ludzie wspominają swoich sąsiadów, rodzinne domy i ulice, przywołują zapamiętany z dzieciństwa koloryt dawnego Lublina. Szczególnie ważną częścią tego projektu są relacje lubelskich Żydów. Były one także rejestrowane w Izraelu i USA. Wybrane relacje, w połączeniu ze specjalnie skomponowaną „muzyką miasta” (tj. dźwiękami charakterystycznymi dla dawnego Lublina, takimi jak stukot drewnianych kół fury czy też dorożki jadącej po bruku, dzwony kościelne, harmider targowiska, dźwięki wiadra wyciąganego ze studni, odgłosy dziecięcych zabaw, nawoływania żydowskiego handlarza, piosenki żydowskie itp.), zostały wykorzystane na wspomnianej już wystawie tworzącej scenografię wnętrza siedziby Ośrodka.

Ośrodek ma również własne archiwum fotografii, w którym jest wiele zdjęć dotyczących codziennego życia dzielnicy żydowskiej. W mieście, w którym zostały zniszczone prawie wszystkie zabytki żydowskiej kultury materialnej fotografia jest – obok zarejestrowanych wspomnień i materiałów archiwalnych – jedynym dokumentem mówiącym o jego przeszłości.

W projekcie „Dom”, poprzez rekonstrukcję historii kilku kamienic i losów jej mieszkańców, próbowaliśmy odczytać losy całego miasta żydowskiego. Osoby uczestniczące w tym projekcie, docierały do wszelkiego rodzaju materiałów archiwalnych związanych z konkretnym domem. Uczyły się w ten sposób patrzeć na historię poprzez takie dokumenty jak listy lokatorów, plany, dokumentacje itp. Projekt ten został zrealizowany dla trzech kamienic: Krawiecka 41, Grodzka 19, Złota 3. Jedna z nich, przy ulicy Krawieckiej 41 z terenu dawnej dzielnicy żydowskiej, została zniszczona jeszcze podczas okupacji. W 1999 roku student politologii UMCS Tomasz Czajkowski, w ramach projektu „Dom – Krawiecka 41”, zaczął zbierać wszystkie zachowane materiały archiwalne, dotyczące kamienicy. Chcieliśmy w ten sposób opracować jej historię i poznać w możliwie dokładny sposób różne aspekty życia jej mieszkańców. Jest to jedyna kamienica z zachowanym w dokumentacji spisem lokatorów. Zawiera on nazwiska 54 mieszkańców, ich stan rodzinny, zawód oraz inne uwagi. Po długich poszukiwaniach udało się dotrzeć do dwóch żyjących jeszcze dawnych lokatorów tego domu. Efektem projektu stała się praca magisterska. Materiały uzyskane przy projekcie „Dom – Złota 3” zostały wykorzystane przez Hannę Krall w jej książce Wyjątkowo długa linia.

W czerwcu 2001 roku w Ośrodku odbyła się międzynarodowa konferencja o charakterze edukacyjnym „Edukacja dla Pojednania” zorganizowana we współpracy z Carnegie Council (Nowy Jork) i Uniwersytetem Jagiellońskim. Był to kolejny krok w tworzeniu przez Ośrodek programu edukacyjnego dla lubelskich szkół, poświęconego m.in. pamięci o kulturze lubelskich Żydów.

Ważnym elementem programu edukacyjnego było trzydniowe seminarium (2001) dla nauczycieli gimnazjów „Dziedzictwo kulturowe Żydów na Lubelszczyźnie”, zainicjowane przez doktora Hansa Guggenheima, a zorganizowane we współpracy z profesor Moniką Adamczyk-Garbowską i Zakładem Kultury i Historii Żydów UMCS oraz American Association for Polish-Jewish Studies w Cambridge, Massachusetts, przy współudziale Fundacji Batorego. W seminarium wzięło udział ponad 20 nauczycieli z Lublina i regionu. Efektem tych działań było wydanie wspólnie z Zakładem Historii i Kultury Żydów, podręcznika dla nauczycieli Dziedzictwo kulturowe Żydów na Lubelszczyźnie. W oparciu o ten podręcznik są realizowane programy edukacyjne w wielu lubelskich gimnazjach i liceach.

W latach 2000–2001 ukazały się wydane przez Ośrodek dwie edycje Kalendarza Ekumenicznego, opracowane przez chrześcijan tradycji rzymskokatolickiej, ewangelickiej i prawosławnej, we współpracy z chrześcijanami tradycji neopentakostalnej, starokatolickiej i chrześcijaństwa wolnokościelnego, a także wyznawcami judaizmu oraz islamu.

Inne publikacje podejmujące problematykę polsko-żydowską ukazywały się w wydawanym przez Ośrodek kwartalniku „Scriptores Scholarum”. Po zmianie formuły pisma oraz tytułu na „Scriptores” zostały wydane dwa monograficzne numery poświęcone żydowskiemu miastu w Lublinie: Lublin i Ścieżkami pamięci.

Praca z materiałami dokumentalnymi (fotografie, plany, historie mówione) stała się inspiracją do realizacji wielu przedsięwzięć artystycznych Ośrodka. Wyjątkowe znaczenie wśród nich zajmują Misteria Pamięci. Brali w nich udział świadkowie i uczestnicy wydarzeń historycznych. Ich autentyczne świadectwa stały się integralną częścią tych działań.

Misterium "Jedna Ziemia - Dwie Świątynie". Pod Bramą Grodzką
Misterium "Jedna Ziemia - Dwie Świątynie". Pod Bramą Grodzką (Autor: Kubiszyn, Marta)

W 2000 roku odbyły się – jako imprezy towarzyszące Kongresowi Kultury Chrześcijańskiej – dwa pierwsze Misteria Pamięci: „Jedna Ziemia – Dwie Świątynie” i „Dzień Pięciu Modlitw” na Majdanku. W czerwcu 2001 roku, w ramach zorganizowanego przez Ośrodek festiwalu sztuki „W kręgu Bramy”, na placu Zamkowym, w miejscu gdzie dawniej znajdowała się dzielnica żydowska, odbyło się „Misterium Ulicy Szerokiej”. Uczestnicy misterium trzymając zapalone świeczki, ustawili się na konturze nieistniejącej ulicy.

W 2001 roku, w przypadającą na dzień 16 marca rocznicę likwidacji lubelskiego getta, w ramach projektu „Listy do getta” zostały wysłane z Bramy Grodzkiej listy do 30 osób – dawnych mieszkańców miasta żydowskiego – pod adresy ulic i domów, których już nie ma. Listy te, opatrzone urzędowymi adnotacjami „adresat nieznany” czy też „adresat nie istnieje”, wróciły do Ośrodka. Była to próba „dotknięcia” poprzez działania artystyczne tej wielkiej pustki powstałej po zagładzie miasta żydowskiego.

W roku 2002 wśród adresatów pojawił się Henio Żytomirski. Historia jego życia została częściowo odtworzona na podstawie ocalałych zdjęć i listów rodziny z tego okresu. Ze zrekonstruowanego w ten sposób życiorysu powstała książeczka Henio. Historia jednego życia. W roku 2009 został zrealizowany na Facebooku projekt poświęcony Heniowi.

Od roku 2006 w dniu 16 marca, w miejscu, gdzie była kiedyś dzielnica żydowska, gaśnie światło a młodzież czyta nazwiska mieszkańców getta na Majdanie Tatarskim. Działanie to nazywane zostało „Misterium Światła i Ciemności”.

To właśnie jego historia stała się głównym motywem działań organizowanych od 2006 roku, jako forma obchodów Międzynarodowego Dnia Przeciwdziałania Antysemityzmowi i Rasizmowi. Wszystkie te działania prowadzone są w przestrzeni miasta, w miejscach związanych z życiem Henia.

W 2006 roku, 21 i 22 listopada odbyła się konferencja „Żydzi w Lublinie – Żydzi we Lwowie. Miejsca – Pamięć – Współczesność”. Została ona zorganizowana przez Pracownię Literatury Polsko-Żydowskiej KUL, Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” oraz Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki we Lwowie, w ramach programu „Współpraca Uniwersytetów wspierająca rozwój regionów – lubelskiego i lwowskiego”. W 2007 roku została wydana przez organizatorów monografia pokonferencyjna Żydzi w Lublinie. Żydzi we Lwowie. Miejsca – Pamięć – Współczesność

W latach 2001–2009 Teatr NN zrealizował kilka przedstawień teatralnych inspirowanych opowiadaniami Singera i folklorem żydowskim, mających formę opowiadania historii. Były to: Był sobie raz (2001), O tym, jak Fajwł szukał samego siebie (2002), Tajbełe i jej demon (2002) oraz Opowieści z Bramy (2007), Ostatni demon (2009) oraz Sztukmistrz z Lublina (2010), oparty na książce Singera o tym samym tytule. 

W 2002 roku Ośrodek wydał poemat Elli. Misterium Męki Izraela, autorstwa Nelly Sachs. Jego treścią jest zagłada małego żydowskiego miasteczka.

Od roku 2002 Ośrodek uczestniczy w edukacyjnym projekcie „Pod wspólnym niebem”, w ramach którego nauczyciele z Izraela, późniejsi przewodnicy grup młodzieżowych po Polsce, zdobywają wiedzę o historii Polski. Część spotkań z tymi nauczycielami odbywa się w Bramie Grodzkiej i jest poświęcona prezentacji autorskiego programu Ośrodka.

W 2003 roku w jednym z baraków znajdującym się na terenie Muzeum na Majdanku powstała przygotowana przez Ośrodek instalacja –wystawa „Elementarz”. Opowiada ona o życiu dzieci na Majdanku.

W roku 2004 została zapalona na terenie dawnej dzielnicy żydowskiej, jako wieczny „płomień pamięci”, latarnia nazywana „Latarnią pamięci”, która przetrwała zniszczenie tej dzielnicy.

W czerwcu 2004 roku na zaproszenie Ośrodka, w budynku dawnej lubelskiej Jesziwy wystąpił światowej sławy pieśniarz żydowski, legendarny odtwórca postaci Teviego Mleczarza ze Skrzypka na dachu – Theodor Bikel. Wystąpił on w Lublinie jeszcze dwukrotnie – w latach 2005 i 2006.

Od roku 2005, z różną częstotliwością, w Ośrodku organizowane są „Wieczory Szabatowe” będące formą prezentacji tradycji żydowskiej. Stałym elementem tych wieczorów stało się wykonywanie przez Witka Dąbrowskiego piosenek w języku jidisz.

W roku 2005 Ośrodek został zaproszony przez dział edukacyjny Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie do współpracy przy programie nauczania o Zagładzie. Dzięki temu, w tym samym roku w Ośrodku gościła grupa nauczycieli z USA.

W latach 2004 i 2005, wspólnie z instytucjami kulturalnymi z Münster, Dorsten i Groningen, Ośrodek przygotował portal internetowy „Życie Żydów w Europie z dala od metropolii”, poświęcony historii Żydów w Europie widzianej z perspektywy kilku wybranych miejsc, m.in. Lublina. Projekt został nagrodzony przez Unię Europejską medalem „Erasmus. EuroMedia”.

W roku 2005, w ramach programu EPYC (Educational Program in Yiddish Culture), został uruchomiony w USA portal internetowy poświęcony historii Żydów. Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” również współpracował przy jego budowie. Jednym z wymiernych efektów programu było ukazanie się w Lublinie w 2009 roku książki Adiny Cimet Jewish Lublin. A Cultural Monograph.

Od roku 2005 Ośrodek, 24 marca, w każdą rocznicę wymordowania żydowskich dzieci z lubelskiej ochronki, organizuje działania upamiętniające to zdarzenie. Jest to „Marsz pamięci – Ochronka” od dawnej ochronki przy ulicy Grodzkiej aż do miejsca na Tatarach, gdzie dzieci zostały zamordowane.

W kwietniu 2005 roku Ośrodek pomagał przy organizacji wyjątkowej uroczystości w budynku lubelskiej Jesziwy, związanej z zakończeniem kolejnego, siedmioletniego cyklu codziennego odczytywania poszczególnych kart Talmudu przez wyznawców judaizmu na całym świecie. Ta metoda czytania Talmudu Daf Jomi została wprowadzona przez rabina Meira Szapirę, założyciela lubelskiej Jesziwy. Uczestnikami lubelskiej uroczystości było kilkuset chasydów i kilku rabinów znanych w społeczności żydowskiej na całym świecie.

W roku 2007 Ośrodek zorganizował akcję porządkowania starego kirkutu, w której wzięła udział młodzież z lubelskich szkół.

W roku 2008 wyszła pierwsza książka z serii Opowieści z Bramy. Była ona poświęcona Nimrodowi Ariavowi. W następnym roku książka ta ukazała się w tłumaczeniu na język angielski i hebrajski.

W roku 2008 realizowany był projekt „Światła w Ciemności – Sprawiedliwi wśród Narodów Świata” poświęcony osobom ratującym Żydów w czasie Zagłady. Głównym celem projektu było stworzenie internetowej bazy informacyjno-dokumentacyjnej, zawierającej relacje osób z Lublina i regionu, uhonorowanych medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Zebrane relacje posłużyły jako materiał edukacyjny mówiący o losach Polaków i Żydów podczas II wojny światowej, ukazując postawy osób, które w tragicznych czasach odważyły się przeciwstawić złu. W ramach projektu powstały dwie książki: Kręgi Pamięci oraz zbiór relacji Sprawiedliwych Światła w Ciemności – Sprawiedliwi wśród Narodów Świata. Relacje. Natomiast w 2010 roku Ośrodek wydał adresowaną specjalnie do nauczycieli książkę z materiałami edukacyjnymi o Sprawiedliwych – Światła w Ciemności – Sprawiedliwi wśród Narodów Świata.

W dniach 25 sierpnia–3 września 2008 roku przebywała w Lublinie dwudziestoosobowa grupa izraelskich ekspertów z Międzynarodowej Szkoły Studiów nad Holocaustem przy Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie. Wizyta została zorganizowana przez Ośrodek jako dziewięciodniowe seminarium. Rok później (2009) do Yad Vashem wyjechała dwudziestopięcioosobowa grupa pracowników i współpracowników Ośrodka oraz nauczycieli.

W roku 2008 na ścianie kamienicy przy ulicy Lubartowskiej, w której mieszkała Anna Langfus, została umieszczona tablica upamiętniająca pisarkę. W 2013 roku został wydany monograficzny numer pisma „Scriptores” w całości poświęcony twórczości Anny Langfus.

W roku 2009 Ośrodek przeprowadził konkurs na projekt upamiętnienia Placu Śmierci.

W roku 2009 odbyła się w Ośrodku międzynarodowa konferencja poświęcona Ludwikowi Fleckowi. Mieszkał on w Lublinie w latach 1945–1952, gdzie był profesorem mikrobiologii. Światową sławę przyniosły mu teksty związane z metodologią nauki.

W roku 2009 odbyła się pierwsza edycja Wędrownych Spotkań z Opowieścią, wśród opowiadanych historii były te, które opisał Isaac Bashevis Singer. Spotkaniom towarzyszył festyn Urodziny Sztukmistrza, poświęcony bohaterowi książki Singera Sztukmistrz z Lublina.

Od 2010 roku rozwijany jest portal Brama Pamięci, w którym można znaleźć materiały związane z historią Żydów w Lublinie. Dodajmy, że w ramach programu edukacyjnego, Ośrodek stale organizuje zajęcia dydaktyczne dla uczniów gimnazjów, szkół średnich i studentów oraz szkolenia dla nauczycieli i animatorów kultury. Powstała także edukacyjna oferta programowa dla przyjeżdżających do Lublina grup młodzieży żydowskiej.

W roku 2010 rozpoczęły się prace nad wystawą „Urlike Grossarth – Szeroka 28” organizowanej przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” i Saatliche Kunstsammlungen Dresden. Na wystawie zostało pokazanych 50 zdjęć autorstwa Stefana Kiełszni, wykonanych w Lublinie w 1938 roku, oraz prace niemieckiej artystki Urlike Grossarth zainspirowanej tymi fotografiami. Wystawa została pokazana wiosną 2010 w Dreźnie i jesienią tego samego roku w Lublinie. Towarzyszyły jej dwie publikacje – albumy ze zdjęciami Stefana Kiełszni oraz z pracami Urlike Grossarth.

W trakcie trwania projektu, w niemieckim archiwum w Berlinie zostały odnalezione kolorowe zdjęcia lubelskiego getta, zrobione w 1940 roku przez niemieckiego żołnierza Maxa Kirnbergera. Album z tymi zdjęciami zatytułowany Lublin 1940. Max Kirnberger. Fotografie getta został wydany przez Ośrodek 16 marca 2010 roku, w rocznicę początku likwidacji lubelskiego getta.

W lipcu 2010 roku przeprowadzony został, wspólnie z Magdaleną Gross, projekt artystyczno-edukacyjny „Ochronka” upamiętniający mord dzieci żydowskich z sierocińca w Lublinie w 1941 roku. Podstawowym środkiem artystycznego wyrazu, który został użyty w tym projekcie było graffiti. Grupa polskiej młodzieży koordynowana przez Magdalenę Gross namalowała mural na jednej ze ścian budynku Gimnazjum nr 17 przy ulicy Maszynowej 2, znajdującego się blisko miejsca zamordowania dzieci.

Od początku roku 2010 tworzony jest portal brama.teatrnn.pl poświęcony spotkaniom polskiej i izraelskiej młodzieży.

Tomasz Pietrasiewicz

 

Powiązane wydarzenia

Zdjęcia

Wideo

Inne materiały

Kategorie

Słowa kluczowe