Kościół pw. św. Piotra w Lublinie
Dawny kościół pw. św. Piotra i klasztor bernardynek, obecnie klasztor jezuitów, został zlokalizowany na tzw. Korcach – poza murami średniowiecznego miasta, przy placu pełniącym wówczas funkcje targowe. Murowany kościół, wybudowany w latach 1636–1658, pierwotnie reprezentował architekturę tzw. typu lubelskiego.
Spis treści
[Zwiń]Lokalizacja
ulica Królewska 9
Kościół jest odwrócony od ulicy trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Wejście prowadzi poprzez niewielkie podwórze. Fasadę z późnobarokowym szczytem można oglądać od strony ulicy Bernardyńskiej.
Funkcja
Kościół pełni obecnie funkcję świątyni jezuitów. Część budynku, w którym mieści się klasztor jezuitów, zajmuje Młodzieżowy Dom Kultury od strony ulicy Bernardyńskiej.
Historia
Fundacja kościoła i klasztoru bernardynek w Lublinie łączy się z nazwiskiem Piotra Czernego, chorążego lubelskiego, który w 1617 roku ofiarował bernardynkom dom i plac znajdujący się w pobliżu klasztoru bernardynów. W tym samym roku Marcin Siemieński, cześnik lubelski, przekazał im domostwo wraz z placem zakupionym specjalnie w tym celu od Michnikowskiego, łowczego lubelskiego. W 1618 roku wybudowano drewniany kościółek, a w dzień św. Marka tego samego roku odbyło się uroczyste sprowadzenie sześciu sióstr z Krakowa wraz z ich przeoryszą, Marianną Maciejowską.
Lokalizacja zespołu klasztornego wynikała z tradycji zakonnej, według której siostry starały się budować swoje klasztory możliwie blisko klasztorów męskiej gałęzi zakonu, by umożliwić sobie korzystanie z posług duszpasterskich księży zakonnych. Podobnie stało się w Lublinie – klasztory bernardynów i bernardynek są przedzielone ulicą Bernardyńską, nad którą w XVII i XVIII wieku wznosił się wsparty na szerokiej arkadzie ganek łączący oba domy zakonne.
W 1622 roku Elżbieta Siemińska wniosła w posagu kolejną kamienicę. Pięć lat później opat koprzywnicki Mikołaj Wojciech Gniewosz ofiarował plac na kościół, a siostry nabyły sąsiadujący teren. Planowaną budowę kościoła murowanego poprzedził zakup jeszcze jednego placu. W 1636 roku, kiedy rozpoczęto wznoszenie kościoła, bernardynki posiadały pięć placów i trzy domy leżące między Korcami a ulicą Bernardyńską. Prace rozpoczęto od kościoła, a budowa postępowała stosunkowo szybko. W 1643 roku zbierano już ofiary na dachówkę. Konsekracja świątyni odbyła się w 1658 roku.
Pierwszy przekaz dotyczący budowy klasztoru pochodzi z 1646 roku. Na planie Bekiewicza z 1647 roku widoczny jest wysoki budynek kościoła połączony od strony kruchty z zabudowaniami, a dalej z murem biegnącym do ulicy Bernardyńskiej, przylegającym do dworu Gorajskich. Nieczytelność tego fragmentu mapy uniemożliwia pełniejszą interpretację.
Celem sporządzenia opracowania było rozgraniczenie gruntów karmelickich od gruntów innych lubelskich klasztorów. Zadanie to zostało zlecone Karolowi Bekiewiczowi. 16 kwietnia 1647 roku dokonał on pomiaru gruntów i zapewne dokonał wykreślenia planu. Przeznaczenie planu i niewielki obszar miasta przedstawiony na nim to przyczyny, dla których skala opracowania jest bardzo duża – 1:240. Pierwotne wymiary niemal kwadratowego arkusza to 67 na 77,5 cm, a wykonano go z cielęcej skóry zamienionej w pergamin poprzez garbowanie. Zwinięty plan został uszkodzony w pożarze. Przechowywany jest w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie.
Z całą pewnością mur przy posesji Gorajskich był częścią trójskrzydłowego założenia, które powstało w pierwszym etapie budowy. Być może etap ten był znacznie rozciągnięty w czasie, gdyż w latach 1669–1675 dobudowywano piętro nad refektarzem, sklepiono cztery cele oraz zakończono budowę dolnego i górnego dormitarza. Część klasztoru była już w bardzo złym stanie. Tymi zniszczonymi zabudowaniami były prawdopodobnie kamienice przy ulicy Bernardyńskiej. Potwierdzałby to przekaz z lat 1678–1681, kiedy budowano czwartą część klasztoru, a jedyną częścią odbiegającą w rzucie od pozostałych jest właśnie część zachodnia. Nowe budynki nie stapiały się idealnie z resztą. Forma, jaką nadano wtedy klasztorowi pozostała niezmieniona przez następne dwieście lat. W tym okresie trwały doraźne naprawy, remonty i prace zabezpieczające. W latach 1695–1698 cały klasztor został pokryty gontami.
W latach 1736–1739 wymurowano babiniec, a także nadbudowano wieżę, umieszczoną niesymetrycznie, po północno-zachodniej stronie fasady. W 1742 roku dwie zniszczone cele zamieniono na parlatorium, przykrywając je sklepieniem.
Po pożarze w 1768 roku wyremontowano trzy skrzydła, a w następnym roku czwarte. W latach 1770–1780 nastąpiła barokizacja wnętrza kościoła, podczas której przymurowano do pilastrów przyścienne filary (w 1772 roku), wbudowano okazały późnobarokowy chór zakonny dla sióstr, a także przekształcono szczyt fasady kościoła.
W 1864 roku nastąpiła kasata zakonu. Zakonnice wprawdzie zostały na miejscu, skonfiskowano im jednak majątek, przydzielając skromne pensje. W tej sytuacji zaczęło brakować funduszy na remonty. Budynki coraz bardziej podupadały. Jeszcze w 1871 roku pokryto je blachą na koszt państwa.
W 1887 roku zamknięto klasztor. W części bliższej kościoła urządzono mieszkanie dla księdza i służby. W 1896 roku rozebrano zachodnie skrzydło z głównym wejściem do klasztoru i barokowym portalem z około 1677 roku, uzasadniając konieczność poszerzenia ulicy Bernardyńskiej. W 1904 roku dokonano rozbiórki dwóch następnych skrzydeł oraz innych istniejących tu budynków. Na ich miejscu został wystawiony gmach Szkoły Handlowej Zgromadzenia Kupców im. A. i J. Vetterów według projektu architektów Teofila Wiśniewskiego i Józefa Holewińskiego. Własnością szkoły stało się północno-zachodnie skrzydło klasztoru, użytkowane na cele mieszkalne.
Kalendarium
1864 – kasata zakonu
Styl
Pierwotny kościół reprezentuje architekturę tzw. typu lubelskiego łączącą pierwiastki o tradycji średniowiecznej z renesansową ornamentyką oraz elementami barokowego kształtowania przestrzeni wnętrza. W XVIII wieku kościół częściowo zbarokizowano. Cechy późnego baroku wykazuje zwłaszcza chór zakonny wewnątrz kościoła oraz szczyt fasady.
Opis
Świątynia jednonawowa, z niższym i nieco węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie, skierowanym ku północnemu wschodowi.
Z zewnątrz nawa kościoła opięta jest artykulacją porządkową w dwóch kondygnacjach, z których dolna składa się z prostych lizen, zaś górna zwieńczona jest kapitelami doryckimi. Prezbiterium nie ma artykulacji porządkowej, podobnie jak nawa, posiada głębokie, półkoliście zamknięte od góry wnęki z oknami na osiach przęseł. Okna są prostokątne, zwieńczone łukiem odcinkowym. Pierwotnie występowała dodatkowa, dolna kondygnacja okien w nawie.
Fasada kościoła, widoczna tylko w górnej partii jest trójprzęsłowa, z niską wieżą przylegającą do północno-zachodniego przęsła. Wieża i fasada mają jednolitą artykulację porządkową, zgodną z artykulacją zewnętrzną nawy. Późnobarokowy, osiemnastowieczny szczyt fasady złożony jest ze smukłej trójpolowej partii środkowej, artykułowanej korynckimi pilastrami, z płycinami pomiędzy nimi i dwoma spływami po bokach, zakończonymi okrągłymi wolutami. Szczyt wieńczy przerwany przyczółek.
Nawa pięcioprzęsłowa, przęsła artykułowane płaskimi pilastrami, na których w XVIII wieku umieszczono smukłe przyścienne filary o kanelowanych trzonach, zwieńczone zredukowanymi głowicami. Podpory mają charakter zdwojonych, silnie gierowanych pilastrów. Artykulacja nawy ma kontynuację w gurtach sklepiennych. W co drugim przęśle nawy znajduje się półkolista nisza, z iluzjonistycznym ołtarzem. W prezbiterium brak artykulacji porządkowej, sklepienie rozpięte jest na zawieszonych bez podpór wspornikach w kształcie toskańskich kapiteli.
Od strony południowo-wschodniej do kościoła przylega trakt pomieszczeń z zakrystią, dobudowany zapewne w XVIII wieku.
Literatura
- Paszenda J., Dawny kościół i klasztor bernardynek w Lublinie. Monografia architektoniczna, mps, Lublin 1955.
- Kochanowska I. [red.], Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, t. 22, Województwo lubelskie, 1995.
- Winiarczyk B., Klasztor p.p. bernardynek obecnie klasztor o.o. jezuitów i Młodzieżowy Dom Kultury, ul. Bernardyńska 14 a. Rozpoznanie historyczne i wnioski konserwatorskie, mps, Lublin 1994.
