Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Etnografia Lubelszczyzny - kapliczki - miejsca święte w wierzeniach ludowych

Kapliczki to niewielkie budowle kultowe, najczęściej w formie wolno stojącego domku murowanego lub drewnianego, bardzo często misternie rzeźbione. Są charakterystycznym elementem krajobrazu Lubelszczyzny. Stawiano je zwykle w obrębie wsi, wśród zabudowań, na rozstajnych dróg lub wieszano na przydrożnych drzewach. Spotykane są w miejscach związanych z pamiętnymi wydarzeniami historycznymi, np. powstaniami, czy też w miejscach cudownych objawień lub na mogiłach. Najczęściej jednak wznoszono je na chwalę Boga, prosząc o opiekę i ochronę od wszelkiego złego. Świadczą o tym różne napisy i inskrypcje, niekiedy początkowe słowa modlitwy.

Wiek XIX to okres największego rozwoju rzeźby ludowej, a zarazem licznego wznoszenia kapliczek. Ich architektura bywała bardzo zróżnicowana. Na Lubelszczyźnie można wyróżnić kilka typów.

 

Kapliczka przy ulicy Głuskiej w Lublinie
Kapliczka przy ulicy Głuskiej w Lublinie (Autor: Jankiewicz, Leszek)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Kapliczki kłodoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wykonane z grubego pnia drzewa jodłowego lub sosnowego – ze świątkiem w wydrążonej wnęce w górnej części kłody, należą do najbardziej archaicznych. Występują na obszarach o dużym zalesieniu, przede wszystkim na południu Lubelszczyzny, w powiatach biłgorajskim i janowskim. Sporadycznie spotyka się je koło Krasnegostawu, Lubartowa, Kraśnika i Zamościa oraz jako kapliczki nagrobne na cmentarzach biłgorajskich (wsie: Sól, Stara Sól, Górecko Kościelne) i w Gródku koło Tomaszowa Lubelskiego.
Formą rozwiniętą jest kapliczka z kłody pnia, której górna część jest zwieńczona otwartą latarnią i nakryta daszkiem wspartym na masywnych kolumienkach. Wzbogacają je często poprzeczne barierki lub balustradki, z ozdobnie zakończonymi słupkami, wprawione między kolumienki arkad.

Kapliczki słupoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Spokrewnione z kapliczkami kłodowymi, mają kształt kolumny lub słupa, na którym wznosi się nakryta namiotowym daszkiem latarnia. Często tylna ściana kapliczki jest zapleckiem dla rzeźby, bywają jednak i takie o trzech ścianach zamkniętych i jednej otwartej. Kapliczki słupowe rozproszone są na terenach północnej, środkowej i południowej Lubelszczyzny.

Kapliczki brogoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kształtem swym przypominają brogi gospodarcze. Charakteryzuje je drewniany pomost ułożony między czterema wolnostojącymi narożnymi słupami, nakryty piramidalnym daszkiem, dołem niekiedy osłonięty ogrodzeniem w formie balustrady złożonej z beleczek ozdobnie profilowanych, bądź szalowaniem z desek. Pomost jest układany na drewnianych balach lub kamiennych głazach. Kapliczek brogowych zachowało się stosunkowo niewiele. Pojedyncze ich przykłady znajdują się w okolicach Opola Lubelskiego, Puław, Białej Podlaskiej, Chełma i Hrubieszowa.

Kapliczki domkoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Są to najczęściej małe domki, zamknięte ze wszystkich stron, z drzwiczkami w ścianie frontowej, budowane na planie kwadratu. Niektóre nie posiadają drzwiczek, są otwarte z trzech stron, a od tyłu oszalowane deskami; inne z frontu są otwarte, a szalowane z trzech pozostałych stron. Często ściana frontowa posiada otwór zamknięty półkoliście łukiem o ozdobnym wykroju. Całość nakrywa dwu lub czterospadowy daszek. Kapliczki domkowe występują na całej Lubelszczyźnie, jednak największe skupiska koncentrują się na terenach południowych i wschodnich; w znikomej ilości występują na północy regionu.

Kapliczki szafkoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zawieszane na drzewach, krzyżach przydrożnych, na ścianach domów lub świątyń, zwykle są wykonane w formie płytkich, prostokątnych szafek, przykrytych dwuspadowym daszkiem. Ścianę frontową tworzą oszklone drzwiczki. Kapliczki szafkowe najbardziej powszechne, niekiedy przypominały miniatury kapliczek domkowych lub maleńkie frontony kościołów.

Kapliczki skrzynioweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mają kształt czworograniastych skrzyń dochodzących do 1m wysokości, z trzech stron oszalowanych, z frontu otwartych, przykrytych dwuspadowym daszkiem. Ustawiano je zwykle pod krzyżami w obrębie wsi, gdzie służyły głównie do odprawiania nabożeństw majowych.

Kapliczki wnękoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bardzo malownicze i budzące szczególny sentyment, były umieszczane w dziuplach drzew bądź w specjalnie wydrążonych wnękach.

Zdobnictwo kapliczekBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kapliczki były mniej lub bardziej zdobione. Wśród detali architektonicznych najwięcej zdobień znajdowało się na wiatrownicach i deskach okapowych daszków, tj. misterne owalne lub trójkątne wycięcia, półkola, rozetki. W wielu szczytach kapliczek domkowych lub szafkowych znajdowały się motywy promienistego słońca, Oka Opatrzności czy krzyża. Często szczyt wieńczyła dodatkowo mała kopuła, wieżyczka, latarnia bądź sterczyna z ażurowym wycięciem. Ozdobną formę posiadały także boczne okienka i drzwiczki, jak i kolumienki podtrzymujące daszek.
Szczególną rolę w dekoracji kapliczek odgrywało malowanie ścian wapnem lub farbami olejnymi, najczęściej na kolor zielony lub brązowy, a także strojenie ich kwiatami z kolorowej bibuły i girlandami zieleni, z okazji różnych uroczystości.

Kapliczki murowaneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na terenie całej Lubelszczyzny spotykane są także kapliczki z cegły, kamienia i betonu. J. Petera wyróżniła dziesięć typów: domkowe, arkadowe, gloriety, aedicule, latarnie, wnękowe, wieżowe, słupowe, stylowe i współczesne. Ich twórcami byli często majstrowie o wysokich kwalifikacjach, sprowadzani z miast przez możnych fundatorów. Jednak przeważająca większość jest dziełem miejscowych wiejskich murarzy, stolarzy i kowali.
Najstarszą kapliczką murowaną – z 1588 roku – jest kapliczka z Chrystusem Frasobliwym w Kazimierzu Dolnym. Chronologicznie następną jest kapliczka przy kościele św. Ducha w Markuszowie, z 1608 roku. Kolejną zaś barkowa kapliczka z Chrystusem Frasobliwym z 1646 roku, w Opolu-Podedwórzu. Do najstarszych należy również pochodząca z 1782 roku kapliczka rokokowa z Chrystusem Frasobliwym, znajdująca się w Lublinie przed dawnym klasztorem wizytek.

Rzeźby i obrazyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Rzeźby umieszczane w kapliczkach są drewniane, polichromowane, rzadziej kamienne, niekiedy datowane. Znane obecnie nazwiska rzeźbiarzy zachowały się dzięki tradycji ustnej, zapiskom parafialnym i bardzo nielicznym podpisom na rzeźbach. Większość z nich ma charakter ludowy, choć niektóre są w stylu barkowym lub rokokowym.
W kapliczkach domkowych przeważają, popularne także na terenie całej Polski, przedstawienia: św. Jana Nepomucena (patrona od powodzi i śmierci przez utonięcie), św. Józefa z Dzieciątkiem (patrona rodzin), św. Antoniego Padewskiego (patrona małżeństw i narzeczonych, orędownik od rzeczy zagubionych), św. Stanisława biskupa (patrona niepodległej Polski), św. Floriana (patrona strażaków, chroniącego od ognia), św. Onufrego Pustelnika (patrona pielgrzymów i podróżnych), św. Jerzego (patrona rolników), św. Rocha (patrona-opiekuna zwierząt domowych, oddalającego choroby i zarazy), św. Mikołaja (patrona kupców i rybaków, chroniącego od wilków), Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej oraz Chrystusa Frasobliwego.
Obok rzeźb, w kapliczkach znajdowały się obrazy ludowe, malowane na płótnie lub na desce, przedstawiające m.in. Chrystusa Zbawiciela, Chrystusa Ukrzyżowanego, Matkę Boską Kodeńską oraz obrazy-oleodruki z różnymi świętymi.

 

Opracowała Agnieszka Ławicka

Redakcja: Monika Śliwińska

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Grabias M., Kapliczki i krzyże przydrożne, „Obyczaje” 2002, nr 9-10.
Petera J., Kapliczki i rzeźby Józefa Kwiatkowskiego, „Polska Sztuka Ludowa” 1980, nr 3-4, s. 237-244.

Petera J., Kapliczki drewniane na Lubelszczyźnie, „Z Zagadnień Kultury Ludowej” t. 2/3 1981, s. 63-106.
Petera J., Kapliczki i krzyże przydrożne, [w:] Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Kultura ludowa, Lublin 2001, s. 21-28.
Petera J., Kapliczki przydrożne i ich twórcy, „Biuletyn Informacyjny STL” 1984, nr 27, s. 9-12.

Pękalski M., Kapliczki i krzyże w Urzędowie, „Z bliska i z daleka” 1938, nr 9.
Pękalski M., Drewniane kapliczki nagrobne w powiecie biłgorajskim, „Polska Sztuka Ludowa” 1961, nr 2, s. 94-96.
Powiłańska-Mazur D., Kapliczki św. Mikołaja na Lubelszczyźnie, „Twórczość Ludowa” 2005, nr 1-4, s. 65-67.
Seweryn T., Krzyże i kapliczki przydrożne w Polsce, Warszawa 1958.
Skibiński S., Kapliczki i świątki powiatu chełmskiego w świetle badań archiwalnych, „Polska Sztuka Ludowa” 1967, nr 4, s. 223-241.
Szykuła A., Kapliczki i figury przydrożne św. Jana Nepomucena na terenie gminy Łabunie, „Zamojski Tygodnik Kulturalny” 2006, nr 1-2, s. 62-68.
Świeży J., Świątkarze biłgorajscy, „Polska Sztuka Ludowa” 1947, nr 1-2, s. 50-59.
Wiktor J., Kapliczki i krzyże przydrożne, Kraków 1922.
Zasada M., Kapliczki i krzyże przydrożne, „Głos Garbowa” 2002, nr 11, s. 10-11.
Zin W., Opowieści o polskich kapliczkach, Wrocław-Warszawa-Kraków 1995.
Zwolakiewicz H., Figury przydrożne w okolicach Łęcznej, „Ziemia” 1928, nr 21, s. 337-339.
Żurawicka G., Kapliczki w krajobrazie, „Zamojski Tygodnik Kulturalny” 1995, nr 3, s. 9-11.

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe