Ruch reformacyjny, który ogarnął całą XVI wieczną Europę, uzewnętrznił się również na terenie Rzeczpospolitej.
Lublin był jednym z centralnych ośrodków reformacji. Poczynając od poł. lat 70 do końca XVI w. nadawał on nowy kierunek rozwojowi lewego skrzydła polskiej reformacji – ruchowi
ariańskiemu, na czele którego stał Jan Niemojewski i Marcin Czechowic - kierownik ideologiczny obozu. W latach 1557-98 brali oni udział prawie w każdym synodzie arian i
kalwinów oraz w
dysputach z duchowieństwem katolickim. Prasa katolicka, a w szczególności jezuici, bardzo często atakowała zbór lubelski. Lublin należał do czołówki polskich miast pod względem ilości pism polemicznych w XVI w.
Rozwój reformacji pomimo wielu zmasowanych akcji władz świeckich i kościelnych możliwy był w dużym stopniu dzięki przychylności bądź tylko życzliwej neutralności miejscowych starostów. Jej początek przypadł w mieście na okres, gdy starostwo lubelskie znajdowało się w rękach sprzyjających reformacji Tęczyńskich: Stanisława i jego syna Jana Chrzciciela. Reformacja w Lublinie mogła również liczyć na duże wsparcie szlachty, której spora grupa wchodziła w skład miejskich zborów. Pierwszym luteraninem, jeszcze przed wystąpieniem Lutra, był
Biernat z Lublina, „luteranin nad Lutrem” – jak go określił A. Kossowski; jego poglądy wykazywały dużą zbieżność z niemieckim reformatorem. Ewangelia była dla niego jedynym autorytatywnym źródłem wiary, odrzucał tradycję i papieskie dekrety.
Pierwsze ślady reformacji na ziemiach lubelskich spotykamy w latach 50 XVI w. Niejaki Marcin, bakałarz lubelski w 1556 r. objął funkcję ministra we Włodzisławiu. Inny mieszczanin lubelski, Jan Lublinus, u schyłku l. 50 był ministrem u Mikołaja Reja.
W 1561 r. na synodzie w Pińczowie mieszczanin Janusz z Lublina wystąpił z prośbą o ministra. I tak w 1562 synod krakowski skierował do Lublina młodego, świeżo po studiach w Bazylei i Zurychu Stanisława Paklepkę. Jest to jednocześnie początek zorganizowanego zboru różnowierczego. Z działalnością Paklepki wiązały się również pogłębiające się na Małopolsce spory dotyczące dogmatu św. Trójcy i chrztu dzieci. Spory te doprowadziły do podziałów, a następnie w 1565 r. do ostatecznego rozłamu na dwa obozy: radykalnych arian i kalwinów. Paklepko stanął po stronie przeciwników Trójcy św. i w tym kierunku prowadził powierzony sobie zbór. Lublin stał się jednym z najbardziej widocznych ośrodków arianizmu.
Opracowała Magdalena Ślifirz