Najważniejsze żydowskie druki lubelskie

Pierwsze wydanie Talmudu babilońskiego (1559–1577)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza w Polsce edycja Talmudu babilońskiego została wydrukowana w Lublinie. Pierwszy traktat Talmudu babilońskiego – Szewuot ukazał się już w 1559 roku, a druk pozostałych traktatów trwał ponad 18 lat.

O historii druku lubelskiej edycji Talmudu babilońskiego opowiada Krzysztof Pilarczyk:

Oficyna miała już blisko 12 lat pracy za sobą, kiedy przystąpiono w niej do druku tego dzieła, wymagającego dobrej znajomości sztuki drukarskiej i współpracy z wybitnymi talmudystami, mogącymi przygotować tekst do druku. (...) W czasie druku , (...)  zmieniali się jej właściciele. Najpierw była ona w rękach Chaima ben Icchaka i Han bat Jakar (1556–1564), następnie Eliezera ben Icchaka i Josefa (1566–1572), po czym odkupił ją Kalonimos ben Mardochaj Jafe i prowadził ją do 1597 roku. Dobierali sobie oni wspólników i pozyskiwali także żydowskich filantropów, którzy finansowali druk książek, dbając poprzez to o kontynuację przekazu religijnego pośród wyznawców judaizmu, zwłaszcza mieszkających w Rzeczypospolitej, oraz zatrudniali korektorów spośród uczonych talmudystów, nie mówiąc już o pracownikach – zecerach i preserach, dzięki umiejętności których ich druki stawały się atrakcyjniejsze¹.

Pierwszy traktat Talmudu babilońskiego (Szewuot)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Krzysztof Pilarczyk:

Pierwszy traktat Talmudu babilońskiego pochodzący z lubelskiej drukarni młodocianego Chaima ben Icchaka ukazał się w 1559 r. Był nim Traktat Szewuot (...) Egzemplarze Traktatu Szewuot są niezwykle rzadkie. Jeden ze znanych znajduje się w Jewish Theological Seminary w Nowym Jorku².

Drugi traktat Talmudu babilońskiego (Gittin)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Krzysztof Pilarczyk:

Drugi z kolei traktat pierwszej lubelskiej edycji Talmudu babilońskiego, Gittin, ukazał się w 1560 w Końskiej Woli koło Puław na Ziemi Lubelskiej, (...) Tam przenieśli się żydowscy drukarze z Lublina ze sprzętem typograficznym w końcu 1559 r. z powodu epidemii, która panowała w Lublinie i innych miastach Polski³.

Pozostałe traktaty Talmudu babilońskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Krzysztof Pilarczyk:

Znane nam traktaty z pierwszej edycji lubelskiej stanowią zaledwie niecałe 30% całości Talmudu babilońskiego. Nie wiadomo, czy pozostałych 32 traktatów w ogóle wówczas nie wydrukowano, czy też edycja obejmowała wszystkie traktaty, lecz tylko 12 spośród nich jest nam znanych. Uwaga Szabbataja ben Josefa Basa, która znajduje się w jego bibliografii pt. Siftei jeszanim (1680), wskazuje na tę drugą ewentualność, ponieważ pierwszy żydowski bibliograf napisał, że widział cały Talmud babiloński wydrukowany w Lublinie⁴.

Drugie wydanie Talmudu babilońskiego (1617–1628)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Krzysztof Pilarczyk:

Kolejnym właścicielem żydowskiej oficyny drukarskiej w Lublinie, który drukował Talmud babiloński, był Cwi ben Kalonimos Jafe, zwany czasami Cwi ben Abraham Kalonimos Jafe lub Cwi [Hirsz] ben Abraham Kalmankes Kalonimos Jafe. Kierował on lubelską drukarnią w latach 1604–1628⁵.

Rozpoczął  druk kolejnych traktatów Talmudu Babilońskiego w r. 1617.

Druk drugiej edycji Talmudu z przerwami trwał 12 lat, do 1628 r. a ostatni z traktatów został dodrukowany w 1639 r. w oficynie prowadzonej przez synów Cwi Kalonimosa.

Cene urene (1615)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1615 r. wydana została w oficynie Cwi ben Kalonimosa najpopularniejsza książka w języku jidysz Cene urene (Wyjdźcie i patrzcie).

Było to pierwsze wydanie tej książki przeznaczonej specjalnie dla kobiet żydowskich. Książka zawierała omówienia i uwagi do Pięcioksięgu⁷.

Lubelska edycja Księgi Zohar (1623)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na jakim poziomie działały lubelskie drukarnie żydowskie w okresie swojej świetności (XVI/XVII w.) najlepiej świadczy obok dwóch wydań Talmudu Babilońskiego fakt, iż w Lublinie została wydrukowana Księga Zohar – właściwie: Sefer ha Zohar, czyli Księga Blasku. Jest to jedna z głównych ksiąg kabalistyki żydowskiej.

Sefer ha Zohar jest średniowiecznym dziełem mistycznym napisanym  w językach aramejskim i hebrajskim. Składa się z 20 traktatów opisujących m. in. powstanie świata oraz komentarze do Pięcioksięgu. Jest to jeden z najobszerniejszych tekstów żydowskich, liczy ponad 2400 stron⁹.

Do XX wieku ukazały się tylko trzy pełne wydania tej księgi, z czego jedno w Lublinie. Po raz pierwszy Zohar był wydrukowany w Cremonie w roku 1559. Według tej edycji przedrukowywano lubelskie wydanie Zoharu w roku 1623. W latach 1558–1560 w Mantui ukazało się konkurencyjne wydanie Zoharu. Lubelskie wydanie jest trzecim z kolei w Europie po edycji z Mantui¹⁰.

Historia wydania lubelskiego ZoharuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Sefer ha-zohar wydano drukiem z inspiracji albo przynajmniej za zachętą jego chrześcijańskich fanów. Ukazał się on drukiem w dwóch różnych wersjach niemal równocześnie w nieodległych od siebie miastach Cremonie (1559) i w Mantui (1558–1560). Okoliczności obu wydań są niecodzienne. Pierwsze wydanie w oficynie chrześcijańskiego drukarza Vincenzo Conti, z którym współpracowali Samuel Boehm i Zanvil Pascarol, drukowane jest częściowo na pergaminie, zawiera obszerne fragmenty Sefer ha-bahir, posiada zgodę chrześcijańskiej cenzury, ale nie ma wymaganych aprobat rabinackich. Wydanie w Mantui jest bez fragmentów Bahira i zgody chrześcijańskiej cenzury, ale z aprobatami trzech autorytetów rabinackich. Decyzja chrześcijańskiego cenzora, musiała być inspirowana z góry, może z samego Watykanu. Wydaje się, że pierwsze przeznaczone było w znacznej mierze dla chrześcijan, a także jako literatura misyjna i stąd użycie pisma kwadratowego, czytelnego dla chrześcijańskich biblistów, a nietypowego dla literatury rabinackiej, wykorzystującej czcionkę zwaną „raszi”. Kto przygotował rękopisy Zoharu do wydania i implantował w nich Bahir? Mógł to być Postel, który ukończył już w tym czasie swoje pierwsze tłumaczenie Zoharu, a więc posiadał stosowne rękopisy, i który był też fanem, tłumaczem i interpretatorem Sefer ha-Bahir. Konkurencyjne wydanie w Mantui zostało przygotowane jako wyprzedzająca żydowska reakcja. Inaczej mówiąc zostało wymuszone przez inicjatywę chrześcijańską.

Co różniło edycje cremońską od mantuańskiej? Przed wszystkim tryb wydania. Na pewno wykorzystanie obszernych fragmentów Sefer ha-bahir. Ale może coś jeszcze. Frankiści zarzucając rabinom, że ocenzurowali Zohar, mieli na myśli właśnie wydanie mantuańskie. Wszystko wskazuje na to, że przygotowania do druku Zoharu w oficynie chrześcijańskiej przy pomocy żydowskich konwertytów, skłoniło  rabinów do wydania „poprawnej” a więc zapewne ocenzurowanej i pozbawionej Bahira wersji tekstu, który dzięki aprobatom miał wyprzeć z rynku wydanie heretyckie. Ale długo się to nie udawało. Trzy wielonakładowe wydania cremońskie były jeszcze w użytku w środowisku kabalistów jeszcze w drugiej połowie 18. wieku. To właśnie Zohar wydania cremońskiego był głównym pasem transmisyjnym koncepcji Bahiru i dlatego stał się obiektem ataków establishmentu talmudycznego. Tylko dwa wydania Zoharu wzorowało się na cremońskim: wydanie z Lublina 1623 i Sulzbach 1684¹¹.

Być może to właśnie lubelska Księga Zohar została wspomniana w dwóch różnych tekstach literackich, których akcja dzieje się w Lublinie.

Księga opisana w książce Martina Bubera Gog i MagogBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Powieść Martina Bubera opowiada o ostatnich latach życia Widzącego z Lublina przypadających na burzliwy okres wojen napoleońskich. Widzący i jego uczniowie są przekonani, że wkrótce dla Żydów przyjdzie chwila zbawienia. Chcąc przyspieszyć przyjście Mesjasza Widzący użył do tych działań pewną księgę:

W środku kręgu znajdował się płaski pulpit, gdzie leżała ogromna księga, której nigdy przedtem nie widziałem. Była otwarta, widać było dwie strony zapisane nierównomiernymi wierszami oraz parę rysunków. (...) Następnie komentując pewien werset z Pisma zakończył swą wypowiedź słowami: „I tak to jest.” Słowa „tak to jest” powiedział rabbi z taką mocą, że zadrżeliśmy wszyscy. „Tak to jest”, powtórzył i położył palec na tym miejscu w ostatniej księdze, gdzie, jak zobaczyłem, narysowany był trójkąt (...)¹².

Księga opisana w opowiadaniu Kazimierza Junoszy Szaniawskiego Cud na KirkucieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Natomiast bohater opowiadania Cud na Kirkucie opowiada legendę o tym, jak wskutek dzwoniących dzwonów w kościele katolickim, zmarły rabin ożył.

Wielki uczony kazał wszystkim wstać, natomiast jednego chłopca posłał do domu po księgę, która stała na najwyższej półce w jego bibliotece. Gdy młodzieniec przywiózł książkę rabin zaczął ją czytać. Wskutek jego modlitwy, cały pagórek, na którym znajdował się kirkut oraz kościół, zaczął się poruszać. Zdarzenie to wywołało panikę (...) Na skutek licznych próśb, ziemia przestała się trząść. Rabin odesłał chłopca z księgą na właściwe miejsce, natomiast sam ponownie umarł¹³.

Lubelski kalendarz hebrajski Sefer Ibronoth (1615, 1640)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W roku 1615 ukazała się w Lublinie pierwsza edycja hebrajskiego kalendarza Sefer Ibronoth, której autorem był pochodzący z Niemiec nauczyciel Eliezer ben Jacob Bellin Ashenazi. Jego kalendarz opierał się o XVI – wieczną pracę Jocoba Marcaria (Riva, 1561). Eliezer ben Jacob poprawił i uzupełnił jego druk. Ta pierwsza edycja lubelskiego kalendarza hebrajskiego Sefer Ibronoth na rok 1615 zachowała się w nielicznych egzemplarzach.

Kalendarz Sefer Ibronoth ukazał się również w roku 1640. O drugiej lubelskiej edycji kalendarza wspomina H. Łopaciński:

(...) kalendarz lubelski z r. 1640 znamy tylko z opisu Teofila Żebrawskiego: Jest to książka hebrajska Sefer Ibronoth. Książka o układzie kalendarza. „Drukowana jest za panowania króla Władysława (IV) w drukarni, którą wystawił uczony Hirsz, syn Abrahama Klonimus Jafe, roku 5400 (1640 ery Chrz.)”. W polskim i ruskim kalendarzu wymienia święta chrześcijańskie i miejsca jarmarków¹⁴.

Trzecie wydanie ukazało się w r. 1691 we Frankfurcie, a czwarte w 1720 r. w Zedner. Piąte wydanie, najbogatsze od strony typograficznej, uzupełnione m. in. o ilustracje, ukazało się w r. 1722 w Offenbach¹⁵.

Historia Żydów w Lublinie Szlomo Barucha Nisenbauma (1899, 1920)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Książka Nisenbauma Historia Żydów w Lublinie (napisana w języku hebrajskim) została wydana w Lublinie w roku 1899. Z tej właśnie książki korzystał Majer Bałaban pisząc Żydowskie miasto w Lublinie (Die Judenstadt von Lublin Berlin 1919).

Majer Bałaban tak wspomniał o książce Nisenbauma:

W języku hebrajskim ukazała się w 1899 roku książka Nissenbauma: Lekorot ha’Jehudim b’Lublin (Dzieje Żydów w Lublinie) zawierająca epitafia słynnych ludzi z Lublina, z krótkimi notami bibliograficznymi i aneksami Dawida Kaufmanna, Harkawy i Bubera. Mimo wielu luk i pomyłek książka ta pozostała do dziś jedynym kompedium wiedzy o dziejach Żydów w Lublinie. Obszerną krytykę tej pracy napisał Josef Kohn Cedek w „Meassef” (Petersburg 1902). Zamieścił w niej wiele uzupełnień i odsyłaczy do pracy Eisenstadt-Wienera (Daat Kdoszin), a zwłaszcza do przedstawionych w niej genealogii, których Nissenbaum nie uwzględnił w ogóle¹⁷.

Książka S.B. Nisenbauma doczekała się wznowienia w roku 1920. Znajdujemy w niej informację o miejscu druku: „Drukarnia M. Szneidmesera Lublin 1920”. Pozycja ta jest dostępna w Bibliotece Łopacińskiego¹⁸.

Zabytkowe nagrobki żydowskie miasta Lublina Szlomo Barucha Nisenbauma (1913)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W roku 1913 ukazała się w Petersburgu książka Jewrejskie nagrobnyje pamiatniki goroda Ljublina traktująca o nagrobkach żydowskich od XVI wieku do pierwszego dziesięciolecia XX wieku.

Autorem tej książki był Lublinianin S.B. Nisenbaum – historyk Żydów lubelskich. Zawiera fotografie niżej podanych osobistości: /podane cyfry w nawiasach – lata śmierci/.

1. Rab. Jakow Kopelmnan hLewi               /1541/
2. Rab. Szałom Szachne ben Josef           /1558/
3. chazan Awraham ben Oszyi                   /1543/
4. Maharszał                                                  /1573/
5. Rab. Jehuda Łajb ben Mair Aszkenazi  /1597/
6. Rab. Mojsze ben Jehuda                         /1617/
7. Rab. Dr Mojsze Montalto                         /1637/
8. Rab. Israel br. Mair                                    /1639/
9. Rab. Natan br. Icchak Szapiro                /1652/
10. Rab. Jakow br Efraim Naftali                /1644/
11. Rab. Naftali – Hirsz                                /1682/
12. Rab. Cwi – Hirsz br. Zacharie – Mendel /169?/
13. Rab. Icchak-Ajzyk Segal                         /1735/
14. Rab. Cwi-Hirsz br. Ezriel                         /1737/
15. Rab. Awraham Parnes                           /1762/
16. Rab. Jakow – Chaim                              /1769/
17. Rab. Szaul br. Mair Margulis                 /1788/
18. Rab. Cwi-Hirsz Margulis                        /bez daty/
19. Rab. Jakow Icchak Horowic „Choze” /1815/
20. Rab. Ezriel Horowic „Żelazna Głowa”   /1818?
21. Rab. Bejrisz Aszkenazy                          /1852/
22. Rab. Mesiłam-Zelman Aszkenazi         /1843/
23. Rab. Jeszuje-Heszł Aszkenazi              /1867/
24. „Ohel” /namiot/ Rab. Lajbele Ajger      /1887/
25. Rab. Hilel Arje                                          /1907/

Opracowanie to sporządził Symcha Wajs

Nisenbaum Szlomo Baruch (1866–1927)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Osobą wyjątkowo zasłużoną dla ocalania pamięci o kulturze Żydów w Lublinie był księgarz Nisenbaum Szlomo Baruch (1866–1927). Starego księgarza wspominał w książce Żydowskie miasto w Lublinie Majer Bałaban, wybitny historyk, przebywający w Lublinie w latach pierwszej wojny w charakterze referenta do spraw wyznania mojżeszowego przy c.k. władzach.

Nisenbaum był jednym z niewielu obywateli Lublina zainteresowanych ratowaniem zabytków przeszłości i dziejami miejscowej gminy wyznaniowej.

Raz po raz, już w okresie międzywojennym, na łamach lubelskiego żydowskiego dziennika Lubliner Tugblat ukazywały się jego apele o ratowanie tego najcenniejszego żydowskiego zabytku w Lublinie. W gazecie tej, z którą związany był jako stały współpracownik, publikowano także jego artykuły o dziejach Lublina i jego żydowskich mieszkańców¹⁹.

Był on współpracownikiem „Myśli żydowskiej” i współredaktorem ukazującego się niemal nieprzerwanie od 1918 r. do wybuchu drugiej wojny światowej „Lubliner Tugblad” (Dziennika Lubelskiego). Nissenbaum napisał wydaną w Lublinie w 1899 r. książkę Lekoroth hajehudim b Lublin (Historia Żydów w Lublinie).

W 1913 r. zaś w formie dodatku do petersburskiego czasopisma „Jewriejskaja Starina” ukazały się zebrane i opisane przez Nisenbauma epitafia nagrobne ze starego kirkutu lubelskiego przy ulicy Siennej na Kalinowszczyźnie. „Album” objął 27 najważniejszych z punktu widzenia historyka nagrobków wraz z ich fotografiami.

Na Starym Mieście w kamienicy Grodzka 17 mieściła się przez wiele lat księgarnia i  antykwariat prowadzony przez Nisenbauma²⁰. Lubił przychodzić w to miejsce bohater książki Józefa Łobodowskiego Dzieje Józefa Zakrzewskiego. W książce znajdujemy opisy tych wizyt i rozmów bohatera z właścicielem księgarni.

Leona Szpera Historia Żydów lubelskichBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obok Szlomo Nisenbauma historią lubelskich Żydów zajmował się również Leon Szper, który planował nawet napisanie książki pod tytułem Historia Żydów lubelskich.

Majer Bałaban:

W ostatnich latach studiom nad historią Żydów lubelskich poświęcił się inny lubliniak, Leon Szper. Sprawdza on i uzupełnia epitafia Nisenbauma i przygotował już leksykon biograficzny sławnych Żydów Lublina. Praca ta jeszcze się nie ukazała. W latach 1916–17 ten sam autor napisał do polskiego tygodnika „Myśl Żydowska” w Lublinie szereg artykułów pod zbiorczym tytułem Przyczynki do dziejów Żydów w Lublinie, które jednak nie wyszły poza ramy wstępnych szkiców²².

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bałaban M., Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin1991.
Ciałowicz A., Świat "Cene urene", w: Forum Żydów Polskich.
Junosza-Szaniawski K., Cud na Kirkucie, [w:] Z jednego strumienia  szesnaście nowel, Kraków 1901.
Kuwałek R., Czy Lublin miał Żydowskie elity?, [w:] "Scriptores" 2003, nr 1 (27).
Lubicz R. (Hieronim Łopaciński), Wydawnictwa Peryjodyczne w Lublinie, [w:] Kalendarz Lubelski 1891, Lublin 1890.
Nisenbaum S.B., Die Judenstadt von Lublin, Lublin 1920/21, karta katalogowa egzemplarza dostępnego w Wojewódzkiej Bibliotece im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie.
Pilarczyk K., Talmud i jego drukarze w Pierwszej Rzeczpospolitej, Kraków 1998.
Pilarczyk K., Reprodukcja Talmudu do połowy XVI wieku, [w:] Studia Judaica 1, 1998 nr 2, Kraków 1998.
Pilarczyk K., Leksykon drukarzy ksiąg hebrajskich w Polsce (XVI–XVIII wiek), Kraków 2004.
Zętar J., Drukarnie hebrajskie w Lublinie, [w:] "Scriptores" 2003, nr 1 (27).

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Wróć do odniesienia K. Pilarczyk, Talmud i jego drukarze w Pierwszej Rzeczpospolitej, Kraków 1998, s. 70–75.
2. Wróć do odniesienia K. Pilarczyk, Talmud i jego drukarze w Pierwszej Rzeczpospolitej, Kraków 1998, s. 106.
3. Wróć do odniesienia K. Pilarczyk, Talmud i jego drukarze w Pierwszej Rzeczpospolitej, Kraków 1998, s. 106.
4. Wróć do odniesienia K. Pilarczyk, Talmud i jego drukarze w Pierwszej Rzeczpospolitej, Kraków 1998, s. 106.
5. Wróć do odniesienia K. Pilarczyk, Talmud i jego drukarze w Pierwszej Rzeczpospolitej, Kraków 1998, s. 108.
6. Wróć do odniesienia K. Pilarczyk, Reprodukcja Talmudu do połowy XVI wieku, [w:] Studia Judaica, 1, 1998 nr 2, Kraków 1998, s.175.
7. Wróć do odniesienia K. Pilarczyk, Leksykon drukarzy ksiąg hebrajskich w Polsce (XVI–XVIII wiek), Kraków 2004, s. 43.
8. Wróć do odniesienia A. Ciałowicz, Świat Cene urene, [w:] "Forum Żydów Polskich".
9. Wróć do odniesienia J. Zętar, Drukarnie hebrajskie w Lublinie, [w:] "Scriptores" 2003, nr 1 (27) ,Lublin, s. 59.
10. Wróć do odniesienia Nasza rozmowa z Władysławem Panasem, [w:] "Scriptores" 2003, nr 1 (27), Lublin, s. 15.
11. Wróć do odniesienia J. Doktór, tekst nie publikowany.
12. Wróć do odniesienia M. Buber, Gog i Magog. Kronika Chasydzka, Warszawa 1999.
13. Wróć do odniesienia K. Junosza-Szaniawski, Cud na Kirkucie, [w:] Z jednego strumienia  szesnaście nowel, Kraków 1901.
14. Wróć do odniesienia Lubicz R. (Hieronim Łopaciński), Wydawnictwa Periodyczne w Lublinie, [w:] „Kalendarz Lubelski” 1891, Lublin 1890, s. 12.
15. Wróć do odniesienia http://www.viali-bri.net/item_pg/2998094-1722-beilin--eliezer-ben-jacob--sefer-ibronoth.htm, 06-03-2003.
16. Wróć do odniesienia S.B. Nissenbaum, Die Judenstadt von Lublin, Lublin 1920/21, karta katalogowa egzemplarza dostępnego w Wojewódzkiej Bibliotece im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie.
17. Wróć do odniesienia M. Bałaban, Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1991, s. 125.
18. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Czy Lublin miał Żydowskie elity?, [w:] "Scriptores" nr 1 (27), Lublin, s.110.
19. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Czy Lublin miał Żydowskie elity?, [w:] „Scriptores” nr 1 (27), Lublin, s.110.
20. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Czy Lublin miał Żydowskie elity?, [w:] „Scriptores” nr 1 (27), Lublin, s.110.
21. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Czy Lublin miał Żydowskie elity?, [w:] „Scriptores” nr 1 (27), Lublin, s.110.
22. Wróć do odniesienia M. Bałaban, Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1991, s. 125.