Tylman z Gameren (1632–1706)

ŻyciorysBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Tylman z Gameren (Gamerski) urodził się 3 lipca 1632 roku w Utrechcie, w zamożnej rodzinie, jako syn Jakuba Janszoona van Gameren, utrechckiego krawca. W młodości rozpoczął studia malarskie, a wiedzę architektoniczną zdobył na Uniwersytecie w Lejdzie oraz w pracowni Nikolausa Goldmanna (architekta, Ślązaka z pochodzenia) i Jacoba van Campena. Uczył się także nauk humanistycznych, wojskowych oraz geometrii. Podróżował do Niemiec, Włoch i Francji. O wszechstronnym wykształceniu Tylmana z Gameren świadczy m.in. jego warszawski księgozbiór, zawierający dzieła w języku łacińskim, holenderskim, włoskim, niemieckim i polskim, z zakresu architektury wojskowej i cywilnej, filozofii, literatury antycznej i nowożytnej, teorii sztuki, geografii, historii, fizyki, matematyki i malarstwa. Na początku lat pięćdziesiątych XVII wieku Tylman wyjechał do Wenecji. Uczył się tam malarstwa, studiował architekturę Andrei Palladia oraz być może spotkał tam architekta weneckiego baroku – Baldassera Longhena, który wywarł wpływ na projektowaną później architekturę sakralną.

W 1661 roku został zaproszony do Polski na dwór Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Pośredniczył w tym syn hetmana Stanisław Herakliusz Lubomirski, który od 1664 roku był głównym zleceniodawcą i mecenasem architekta. Razem z Tylmanem wyjechał w 1666 roku w podróż do Włoch, gdzie obaj mieli okazję zapoznać się z barokową architekturą Rzymu. Podróż nie trwała jednak długo, ponieważ po śmierci ojca Lubomirskiego, w styczniu 1667 roku, powrócili do Polski. W 1671 roku, wraz z Hieronimem Augustem Lubomirskim, Tylman z Gameren brał udział w kampanii Sobieskiego przeciw Tatarom i Kozakom, zakończonej zwycięstwem pod Bracławiem. W 1672 roku został mianowany nadwornym architektem cywilnym i wojskowym przez Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W 1676 roku został pasowany przez Jana III Sobieskiego na kawalera Złotej Ostrogi. Pół roku później brał udział w wojnie z Turkami, zakończonej pokojem w Żurawnem. W 1677 roku ożenił się ze szlachcianką Anną z Komorowa. W 1685 roku otrzymał indygenat, tzn. został polskim szlachcicem. Prawdopodobnie w 1687 roku ponownie towarzyszył swojemu mecenasowi w wyprawie do Wiednia, Wenecji i Rzymu, z której Lubomirski przywiózł słynny obraz – Św. Antoni – dla kościoła w Czerniakowie. W 1693 roku Tylman zapoznał się z dobrami Lubomirskich w okolicach Rzeszowa i Lublina.

Zapewne ze względu na zły stan zdrowia, w 1706 roku Tylman zakończył pracę architekta i oddał się modlitwie, w czerwcu tego roku wstąpił do Konfraterni Różańca Świętego i Imienia Jezus. Zmarł pod koniec 1706 roku. Został pochowany w kaplicy zwanej Moskiewską przy klasztorze dominikanów obserwantów w Warszawie, jednak jego grób nie zachował się do naszych czasów.

Charakterystyka twórczościBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Tylman z Gameren jest przedstawicielem klasycyzującego nurtu w dojrzałym baroku.

Pałace i dworki zaprojektowane przez Tylmana są utrzymane w schemacie północno-włoskiej willi, o centralnym, przejrzystym układzie, amfiladowych wnętrzach z wyeksponowaną częścią centralną. Cechuje je monumentalizm, czytelne podziały i umiarkowana dekoracja.

Architektura sakralna Tylmana charakteryzuje się zaś scenograficzną kompozycją wnętrza, z fasadą w typie Il Gesu z wielkim porządkiem, trójkątnym przyczółkiem i wolutowymi spływami po bokach lub fasadą z dostawionymi niższymi wieżami.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1661 – Tylman z Gameren przybywa do Polski na dwór hetmana Jerzego Sebastiana Lubomirskiego;
1669 – projekt epitafium dla zmarłego hetmana Jerzego Sebastiana Lubomirskiego;
1672 – Michał Korybut Wiśniowiecki mianuje Tylmana nadwornym architektem cywilnym i wojskowym;
1672 – projekt castrum doloris Gryzeldy Wiśniowieckiej, katafalk na uroczystości żałobne w kościele pw. św. Jana w Warszawie;
1675 – projekt nagrobka Zofii z Opalińskich Lubomirskiej z kościoła parafialnego w Końskowoli;
1676–1679 – projekt i budowa pałacu Czartoryskich w Puławach;
1676–1679 – planu przebudowy pałacu Stanisława Herakliusza i jego żony Zofii z Opalińskich w Puławach;
1677–1695 – projekt i budowa pałacu Krasińskich w Warszawie;
1678–1681 – projekt i budowa kaplicy Królewskiej w Gdańsku;
1680 – projekt pałacu Teppera-Duckerta w Warszawie;
1680–1705 – projekt i budowa pałacu Czapskich w Warszawie;
1681 – projekt rozbudowy pałacu Sandomierskiego w Warszawie;
1681–1685 – projekt i budowa pałacu Gnińskich w Warszawie;
1681–1697 – projekt i budowa pałacu Bruhla w Warszawie;
1682–1692 – przebudowa zamku w Rzeszowie;
1683–1690 – projekt prac architektonicznych w rezydencji Stanisława Herakliusza w Ujazdowie;
1683–1694 – projekt przebudowy kościoła kapucynów w Warszawie;
1683 – projekt drewnianego dworu Lubomirskiego w Czerniakowie;
1687–1692 – projekt i budowa kościoła bernardynów na Czerniakowie w Warszawie;
1688–1692 – projekt przebudowy pałacu Kotowskich na Nowym Mieście w Warszawie i jego adaptacja na klasztor sakramentek;
1689–1703 – projekt i budowa kościoła pw. św. Anny w Krakowie;
1690–1697 – projekt i budowa pałacu Paca w Warszawie;
1691–1697 – projekt przebudowy pałacu Branickich w Białymstoku;
1692 – projekt Okopów św. Trójcy nad Dniestrem;
ok. 1693 – projekt pałacu Czartoryskich w Lublinie oraz pałacu Lubomirskich w Lublinie;
ok. 1693 – prawdopodobny projekt rozbudowy klasztoru salezjanów w Lublinie;
1693 – projekt przebudowy pałacu Lubomirskich w Lubartowie;
1693–1715 – projekt kościoła pw. śś. Antoniego z Padwy i Piotra z Alkantary w Węgrowie;
1693–1703 – projekt i budowa pałacu w Otwocku Wielkim;
1695 – projekt Marywil w Warszawie;
1695–1687 – projekt przebudowy pałacu w Nieborowie;
1699 – projekt budowy klasztoru bonifratów w Warszawie;
1702–1707 – projekt przebudowy fasady kościoła pw. św. Krzyża w Rzeszowie;
1703–1706 – projekt przebudowy kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Węgrowie.

Najważniejsze projekty i realizacjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Początki działalności Tylmana w Polsce to głównie architektura wojskowa, np. Okopy św. Trójcy nad Dniestrem (1692) oraz bliżej nieokreślone projekty zamku w Janowcu, pałacu w Przeworsku i murowane fortyfikacje zamku w Łańcucie.

Tylman z Gameren jest autorem projektów wielu pałaców i dworów barokowych w Polsce, m.in. planu przebudowy pałacu Stanisława Herakliusza i jego żony Zofii z Opalińskich w Puławach (1676–1679). Pałac był na planie prostokąta, z czterema alkierzami w narożach o wyraźnym charakterze architektury obronnej. Środkowa część fasady została zaakcentowana trójkątnym przyczółkiem z dekoracją rzeźbiarską, podtrzymywanym przez profilowane pilastry. Trójkątne przyczółki zdobią także okna drugiej kondygnacji.

W latach 1683–1690 Tylman z Gameren przystąpił do prac architektonicznych w rezydencji Stanisława Herakliusza w Ujazdowie. Najwcześniej wzniesiono pawilon zwany Arkadią, była to parterowa budowla z czterema ryzalitami, zwieńczonymi przez trójkątne przyczółki. Na terenie Zwierzyńca, w północnej części parku, wzniesiono Ermitraż – prosty, czworoboczny budynek. Głównym elementem architektonicznym w Ujazdowie była Łazienka (późniejszy pałac Na Wyspie, przebudowany przez Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera w latach 1788–1793).

Z 1681 roku pochodzi projekt rozbudowy pałacu Sandomierskiego w Warszawie, a z lat 1681–1685 projekt pałacu Gnińskich w Warszawie. Inne realizacje architektury pałacowej to pałac Krasińskich w Warszawie (1677–1695), z tympanonami z dekoracją rzeźbiarską Andreasa Schlutera, drewniany dwór Lubomirskiego w Czerniakowie (1683), pałac Czapskich w Warszawie (1680–1705), pałac Paca w Warszawie (1690–1697), pałac Teppera-Duckerta w Warszawie (1680), pałac Bruhla w Warszawie (1681–1697), Marywil w Warszawie (1695) nieistniejący obecnie kompleks handlowo-usługowy. Tylman jest także autorem projektu przebudowy zamku w Rzeszowie (1682–1692), planu letniego pałacu Lubomirskich w Rzeszowie (budowanego w połowie XVII wieku), przebudowy pałacu Branickich w Białymstoku (1691–1697), pałacu Czartoryskich w Puławach (1676–1679) – do czasów obecnych z tej przebudowy pozostało przyziemie od strony Łachy Wiślanej i sień na parterze za wejściem głównym, pałacu w Otwocku Wielkim (1693–1703), pałacu w Nieborowie (1695–1697) oraz projektu przebudowy pałacu Lubomirskich w Lubartowie (1693).

Jako przykład architektury kościelnej Tylmana z Gameren można wymienić projekt budowy klasztoru bonifratów w Warszawie (1699) ze szpitalem i kościołem – mauzoleum Morsztynów, projekt przebudowy pałacu Kotowskich na Nowym Mieście w Warszawie w celu jego adaptacji na klasztor sakramentek (1688–1692), projekt kościoła kapucynów w Warszawie (1683–1694) o charakterystycznej architekturze baroku toskańskiego, kościoła bernardynów na Czerniakowie w Warszawie (1687–1692) na planie krzyża greckiego, kościoła pw. św. Anny w Krakowie (1689–1703) bazylikowy z dwuwieżową fasadą, projekt fasady kościoła pw. św. Krzyża w Rzeszowie (1702–1707), kaplicy Królewskiej w Gdańsku (1678–1681), kościoła pw. śś. Antoniego z Padwy i Piotra z Alkantary w Węgrowie (1693–1715) oraz kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Węgrowie (1703–1706).

Tylman projektował także nagrobki i katafalki. Po śmierci Jerzego Sebastiana Lubomirskiego w 1669 roku zaprojektował jego epitafium. W 1672 roku zaprojektował castrum doloris Gryzeldy Wiśniowieckiej, katafalk na uroczystości żałobne w kościele pw. św. Jana w Warszawie. Z 1675 roku pochodzi projekt nagrobka Zofii z Opalińskich Lubomirskiej z kościoła parafialnego w Końskowoli.

Projekty i realizacje w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z działalności lubelskiej Tylmana z Gameren pochodzi projekt rozbudowy pałacu Lubomirskich usytuowanego na placu Litewskim (koniec XVII wieku). Początkowo był to renesansowy dwór Firlejów, później należał do rodziny Ostrogskich. Kiedy przeszedł w ręce Lubomirskich, zlecono Tylmanowi jego przebudowę w stylu barokowej rezydencji. Według zachowanych rysunków i planów pałac był dwukondygnacyjny, ze środkowym pięcioosiowym i opilastrowanym ryzalitem, z oknami arkadowymi na piętrze, zwieńczonymi attyką z postumentami na osi pilastrów. W dobudowanym ryzalicie mieściła się klatka schodowa. Miały to być schody trójbiegowe, takie jak zaprojektował do pałacu w Nieborowie. Do przebudowy prawdopodobnie nie doszło.

Tylmanowi prawdopodobnie można przypisać plany rozbudowy nieistniejącego obecnie klasztoru salezjanów przy ulicy Kalinowszczyzna 13 w Lublinie. Rozbudowę w drugiej połowie XVII wieku ufundowała rodzina Kossowskich. O ewentualnym autorstwie Tylmana mogą świadczyć zachowane rysunki rzutu poziomego klasztoru.

Pewnym dziełem Tylmana w Lublinie jest zaś pałac Czartoryskich z drugiej połowy XVII wieku. Jest to prostokątna budowla z narożnymi alkierzami i szerokim ryzalitem od wschodu, który mieścił klatkę schodową. Elewacja środkowego ryzalitu utrzymana jest w wielkim porządku i zwieńczona trójkątnym przyczółkiem. Wygląd ten uległ jednak znacznym zmianom na skutek zniszczeń i wielokrotnej przebudowy.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

• Barok i barokizacja. Materiały sesji oddziału krakowskiego stowarzyszenia historyków sztuki, Kraków 3–4 XII 2004, pod red. K. Brzeziny, J. Wolańskiej, Kraków 2007.
• Bukowski S., Lutostańska A., Odbudowa Pałacu w Białymstoku, „Ochrona Zabytków” 1956, t. IX.
• Ciołek G., Ogród w Nieborowie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1957, t. II.
• Chrościński J.A., Architektura okazjonalna XVI–XVIII wieku w Polsce. Próba charakterystyki, [w:] Treści dzieła sztuki. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1969, s. 215–234.
• Czapska G., Pałac Sanguszków w Lubartowie, „Roczniki Humanistyczne” 1967, t. XV, nr 4.
• Fijałkowski W., Rezydencja Jana III w Wilanowie w świetle nowych materiałów z czasów saskich, „Biuletyn Historii Sztuki” 1967, t. XXIX.
• Gawarecki H., Gawdzik C., Ulicami Lublina, Lublin 1976.
• Gawarecki H., O pałacu w Opolu po raz trzeci, „Biuletyn Historii Sztuki” 1962, t. XXIV.
• Gawarecki H., Tylman z Gameren architektem pałacu Lubomirskich w Lublinie?, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1963, t. VIII.
• Glinka J., Zamek obronny w Białymstoku na przełomie XVI i XVII wieku, „Rocznik Białostocki” 1961, t. II.
• Gostyński T., Prace Tylmana z Gameren w zamku w Baranowie, BHSK 1953, t. XV, nr 2.
• Gostyński T., Arkadia podwarszawska i zespół parkowy St. H. Lubomirskiego, BHS 1954, t. XVI.
• Gostyński T., Pałac Kotowskich w Warszawie na Nowym Mieście, „Ochrona Zabytków” 1956, t. IX.
• Gostyński T., Arkadia podwarszawska i zespół parkowy Stanisława Herakliusza Lubomirskiego 1954, BHSK, t. XVI.
• Kaczmarzyk D., Tylman z Gameren autorem projektów ołtarzy, „Rocznik Warszawski” 1962, t. III.
• Karpowicz M., Barok w Polsce, Warszawa 1985.
• Lorentz S., Z dziejów architektury warszawskiej XVIII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki” 1960, t. XXII.
• Łoza S., Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.
• Makowiecki T., Archiwum planów Tylmana z Gameren, architekta epoki Sobieskiego, Warszawa 1938.
• Mossakowski S., Tylman z Gameren (1632–1706): twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa 2012.
• Mossakowski S., Tylman z Gameren w Polsce na tle sztuki europejskiej, [w:] Tylman z Gameren – architekt Warszawy. Holender z pochodzenia. Polak z wyboru, pod red. D. Galas, Warszawa 2003.
• Rewski Z., Wspomnienie o bibliotece Tylmana z Gameren, BHSK 1948, t. X.
• Rewski Z., U genezy rozpracowania placu Saskiego w Warszawie, BHSK 1949, nr 1–2.
• Wegner J., Nieborów, Warszawa 1954.
• Żywicki J., Urzędnicy: Architekci, Budowniczowie, Inżynierowie cywilni... Ludzie architektury i budownictwa w województwie lubelskim oraz guberni lubelskiej w Królestwie Polskim w latach 1815–1915, Lublin 2010.