Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Pierwsze przewodniki lubelskie (do 1944 r.)

Właściwie nawet już pierwsze malowidła i obrazy przedstawiające panoramy miasta, jak i pierwsze mapy i plany miejskie, można uznać za rodzaj przewodników po Lublinie. Czyż już Hogenberg w swym dziele nie zafundował nam wstępnego opisu miasta? A pierwsze fotografie Lublina? .... Jednak myśląc o „przewodniku” staje nam przed oczami książka – zbiór tekstów, map, zdjęć. Jakie były jego lubelskie początki?

Spis treści

[RozwińZwiń]

Pisane początkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Informacje o lubelskich zabytkach możemy odnaleźć już w takich wydawnictwach jak: „Lublin podług ustaw medyki uważany” A. Bergonzoniego (1782) czy „Almanach lubelski” wydany w 1815 r. przez Leona Urmowskiego dla amatorów literatury ojczystej, który był pierwszym rocznikiem literackim w Polsce. Umieszczono w nim publikację pióra Kazimierza Puchały „Opis historyczno-malarski departamentu lubelskiego”.

Wzmianki o Lublinie znaleźć można także we „Wspomnieniach z przejażdżki po kraju” S.Z. Sierpińskiego (1857) oraz w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i Litwy” (1888).
Bezpośrednie zainteresowanie naszym miastem zaznaczyło się w 1910 roku, kiedy to Wincenty Kamieński wydał złośliwą satyrę na trybunał lubelski pt. „Przypadki lubelskie”. Autor, krytykując trybunał, patrzył na miasto z rezerwą i bez entuzjazmu.

Przewodniki Seweryna Zenona Sierpińskiego (1839)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszym jednak dziełem poświęconym wyłącznie Lublinowi był „Obraz miasta Lublina” napisany przez Seweryna Zenona Sierpińskiego, wydany w Warszawie w 1839 roku. Sierpiński przyjechał do Lublina po ukończeniu szkół w Szczebrzeszynie w roku 1837 i jako 19-letni młodzieniec rozpoczął pracę w Trybunale Cywilnym. Podczas dwuletniego zaledwie pobytu w mieście Sierpiński poznał dokładnie każdy gmach, każdy kościół, ruiny, wieże, ściany i nawet groby, przeczytał stare druki, przejrzał archiwalia.

 24-letni autor w 11 rozdziałach na 186 stronach zawarł historię miasta i jego zabytków, opisał handel i przemysł, zwyczaje, podał władze rządowe, scharakteryzował istniejący stan Lublina i jego przyszłość. A w zakończeniu tak zwraca się do czytelnika:

Spojrzyjmy w odległą przeszłość, a gwiazda wspomnień nad grodami ojców naszych jaśniejąca niechaj nam będzie przewodnikiem po naszej drodze postępu [...], niechaj wskazując ich uchybienia, odsłoni zarazem piękne, naśladowania godne czyny [...] oni to pozakładali te wielkie miasta, powznosili gmachy olbrzymie rdzą czasu i upadkiem następnych pokoleń w gruzy dziś zamienione – nie dajmy upadać tym pamiątkom, wyprowadźmy je ze zwalisk, przeznaczając właściwemu celowi, a słusznie powie o nas potomność, że ucząc się przeszłością, oświecając własnymi postępami, jeszcze i dla przyszłości zdołaliśmy coś uczynić.

Książka dedykowana była Jaśnie Wielmożnemu Generałowi Majorowi Markowi Albertow, Gubernatorowi Cywilnemu Guberni Lubelskiej, Kawalerowi wielu orderów – za pozwoleniem Cenzury Rządowej.

Pierwsze wydanie dziełka Sierpińskiego zostało przyjęte życzliwie i szybko się rozeszło. Zachęcony tym autor wzbogacił je kroniką miasta i wydał powtórnie w Warszawie w 1843 roku pt. „Historyczny obraz miasta Lublina”. Ozdobił też pracę kilkoma własnymi rysunkami, widokiem dawnego Zamku i neogotyckiej budowli z 1826 roku, ruinami pałacu Tarłów i pałacu Sobieskich oraz widokiem wspaniałych ogrodów w Wożuczynie. Zmarł w Warszawie na gruźlicę, w wieku 25 lat.

„Opis Lublina” W.K. ZielińskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

„Opis Lublina jako przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice”, Władysława Kornela Zielińskiego wydany został przez Księgarnię Stanisława Arcta w Lublinie w 1876 roku. Autor opisu, urodzony we Lwowie w 1836 roku, od roku 1863 przebywał w Lubelskiem, w majątku swej żony w Kłodnicy Dużej. Należał do zespołu redakcyjnego „Kuriera Lubelskiego" i na łamach tego pisma zamieścił szereg artykułów z przeszłości miasta. Był z zamiłowania historykiem, a przeszłość Lublina specjalnie go pociągała. Zamierzał wydać wielką, trzytomową monografię, zamieszczając w niej opis zabytków i przywileje miejskie. Zrażony nieprzychylnym przyjęciem pierwszego tomu monografii wyjechał w 1878 roku do Warszawy.

We wstępie do „Opisu Lublina” stwierdził, iż do napisania przewodnika nakłonił go brak takiego dzieła.

„Oddając tę pracę moją do użytku publicznego mam to przekonanie wewnętrzne, że przyczynię się do rozbudzenia chęci poznania miejscowych pamiątek, wskutek czego otoczone będą publiczną opieką, która nie pozwoli im marnie zaginąć” – pisał autor dalej. I w tym wypadku przebija troska o zachowanie zabytków przeszłości!

„Opis Lublina” jest niewielką książeczką (16°), liczącą 67 stron druku, uzupełnioną planem miasta i 48 stronami ogłoszeń miejscowych firm handlowych i przemysłowych (jakże to cenny dziś materiał!). Zieliński całość podzielił na cztery rozdziały zawierające: historię Lublina, opis współczesnego życia, statystykę i sposób zwiedzania miasta. I ten przewodnik dobrze służył miastu przez ćwierć wieku.

„Ilustrowany przewodnik” Marii RonikerowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1901 r. z okazji otwarcia dwóch wystaw (Przedmiotów Sztuki i Starożytności oraz przemysłowo-rolniczej) ukazały się aż trzy przewodniki po Lublinie. Najcenniejszym z nich był „Ilustrowany przewodnik po Lublinie” autorstwa Marii Ronikerowej. Opracowany przez M.A.R., czyli Marię Antoninę hr. Ronikerową, przy pomocy Marii Krahelskiej na podstawie bogatych materiałów Hieronima Łopacińskiego i Stanisława Ostrołęckiego. Przewodnik ów składa się z dwóch części – pierwsza zawiera aktualne informacje dla turystów (np. środki transportu, gastronomia, rozrywka) oraz rys historyczny i statystyki; druga poświęcona jest opisowi zabytków. Na uwagę zasługuje próba usytuowania dziejów miasta na tle historii Polski. W przewodniku umieszczono wiele fotografii, w tym dotąd niepublikowane oraz cały bok ze spisem sponsorów- reklamodawców. Był to pierwszy przewodnik oparty na naukowych podstawach.

Inne przewodnikiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1901 r, ukazała się także nakładem autora Alfreda Pomian Kobierzyckiego „Monografia Lublina”. Wydawnictwo to zawiera jednak wiele błędnych informacji oraz tekstów przepisanych z przewodnika Zielińskiego bez podawania autora. Podpisy pod zdjęciami opisujące zabytki oraz rozdziało lubelskich kościołach pozwalają zaliczyć tę pozycję do opracowań przewodnikowych.
W tym samym roku wydana została także broszurka „Przewodnik po Lublinie i jego okolicach”. Autor, Witold Cholewiński, wznawiał ją także w późniejszych latach (1922, 1929). Co ciekawe, w ostatnim, najobszerniejszym wznowieniu (66 stron) autor przyznał, że w pierwszym wydaniu cenzura rosyjska dokonała wielu skreśleń, co wypaczyło treść przewodnika.
W 1908 r. z okazji otwarcia Wystawy Higienicznej, wydana została praca Tadeusza Ciświckiego (pod inicjałami T.C.) „Jak zwiedzić w ciągu jednego dnia pamiątki Lublina”. Nakład 6 tys. egzemplarzy rozszedł się w ciągu kilku lat, co zachęciło autora do wydania w 1917 r. nowego przewodnika „Najważniejsze pamiątki Lublina na podstawie nowych źródeł”. Dochód ze sprzedaży przeznaczony został na rzecz Kursów Pedagogicznych dla kobiet w Lublinie.

Przewodnik po mieście żydowskimBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1919 r. w języku niemieckim ukazała się książka „Miasto żydowskie w Lublinie” dr. Majera Bałabana. Jest to najlepszy ze znanych opisów żydowskiego miasta w Lublinie. Powstawała w okresie I wojny światowej, została wydana w Berlinie z pięknymi ilustracjami Karla Richarda Henkera. Język opisu Bałabana jest bardzo prosty, a jednocześnie mocno wpływa na wyobraźnię dzięki temu miasto, które nie istnieje ożywa przed oczami czytelnika. Autor tekstu – Majer Bałaban był jednym z najwybitniejszych badaczy historii Żydów, a zwłaszcza dziejów tego narodu w Polsce.

Nowoczesny przewodnik z PTKBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od 1929 r. zespół redakcyjny pod przewodnictwem dr. Feliksa Araszkiewicza, powołany z inicjatywy lubelskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, opracowywał materiały do pierwszego nowoczesnego lubelskiego przewodnika. „Ilustrowany przewodnik po Lublinie" ukazał się w 1931 r. Miał wygodny dla turystów format i 133 strony. Patronem powstania przewodnika był Hieronim Łopaciński. Dział historyczny opracowany został przez ks. dr. Ludwika Zalewskiego, zaś dział zabytkowy przez dr. Stefana Wojciechowskiego i Jerzego Siennickiego. Przewodnik ten stanowił kompletne źródło informacji tak w kwestiach organizacji życia codziennego (komunikacja miejska i pozamiejska, urzędy, szpitale i apteki, gastronomia, rozrywki- wszystko z wyszczególnieniem adresów i cenników) jak i dotyczące rozwoju gospodarczego miasta (zakłady przemysłowe i energetyczne, itp.). Przewodnik uzupełniono ok. 20 fotografiami oraz planem miasta.

Zwiedzanie Lublina do 1939 r.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1908 r. powołano w Lublinie oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Od tego momentu pojawiły się w Lublinie osoby, które zajmowały się oprowadzaniem po mieście. Byli to działacze Towarzystwa – głównie nauczyciele, księgarze czy publicyści, którzy zajmowali się przewodnictwem społecznie. Organizowano wycieczki dla młodzieży po Lublinie i okolicach, a także niedzielne wycieczki dla publiczności. Pierwszy i ostatni przed wojną kurs przewodników odbył się w 1936 r. (z 50 kandydatów egzamin zdało 6 osób!).
Ówczesny Lublin zdokumentowany został także dzięki rysunkom Leona Wyczółkowskiego („Teka Lubelska”), a także za pomocą nowej techniki – w 1924 r. ukazała się seria widokówek ze zdjęciami Jana Bułhaka.

Okres II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1942 r. Wydział Propagandy Urzędu Guberni Lubelskiej wydał przewodnik „Führer durch Lublin”. Autorami jego byli Fritz Schöller i Max Otto Vandrey. Książeczka zawierała 26 stron i ok. 20 fotografii. Głównym jego celem było podkreślenie „niemieckości” Lublina. Potwierdzeniem tej tezy miały być wykorzystane dokumenty, np. strona z księgi miejskiej z niemieckimi nazwiskami czy też strona z księgi kupieckiej z 1713 r. pisana po niemiecku. Do przewodnika wklejony był plan miasta z niemieckimi nazwami ulic, np. pl. Litewski nosił imię Adolfa Hitlera, ul. Radziwiłłowska – Kommandanturstr., Świętoduska – Robert Kochstr.
W 1943 r. wydano przewodnik po Generalnym Gubernatorstwie („Das General – gouvernment Reisehanbuch”, autorstwa Karla Bädekera, w którym Lublinowi poświęcono jednak tylko kilka stron.

Przedwojenne przewodniki lubelskie – listaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1839 – „Obraz miasta Lublina”, Seweryn Zenon Sierpiński, Warszawa
1843 – „Historyczny obraz miasta Lublina”, Seweryn Zenon Sierpiński, Warszawa (rozszerzenie)
1876 – „Opis Lublina jako przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice”, Władysław Kornel Zieliński
1901 – „Ilustrowany przewodnik po Lublinie”, M.A.R., [Maria Antonina Ronikerowa]
1901 – „Monografia Lublina”, Alfred Pomian Kobierzycki
1901 – „Przewodnik po Lublinie i jego okolicach”, Witold Cholewiński (wznowienia: 1922, 1929)
1908 – „Jak zwiedzić w ciągu jednego dnia pamiątki Lublina”, Tadeusz Ciświcki
1917 – „Najważniejsze pamiątki Lublina na podstawie nowych źródeł” , Tadeusz Ciświcki
1919 – „Miasto żydowskie w Lublinie” (niem.), Majer Bałaban, Berlin
1931 – „Ilustrowany przewodnik po Lublinie"”, lubelski oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Gawarecki H., O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta, Lublin 1974
Lublin. Przewodnik, Wydawnictwo Test 2000.
Wyszkowski M., Przewodniki po Lublinie i ich autorzy w XIX i XX wieku [w:] Krawczyk A., Józefowicz-Wiślińska E. [red.], Lublin a książka, Lublin 2004.