Architektura i urbanistyka Lublina – style i epoki
Pierwszym stylem, jaki pojawia się w lubelskiej architekturze jest romanizm. Jedynym przykładem architektury romańskiej w Lublinie, a jednocześnie jedynym przykładem budowli romańskiej po tej stronie Wisły jest donżon znajdujący się na Zamku Lubelskim. Podwójne okno znajdujące się po południowej stronie budowli jest znakomitym przykładem tego stylu. W architekturze Lublina odnajdujemy wszystkie style architektoniczne obowiązujące w architekturze polskiej: gotyk, renesans, barok, historyzm, neostyle, secesję, modernizm. Najbardziej charakterystycznym dla obszaru Lublina i Lubelszczyzny jest styl renesansu lubelskiego, którego kilka przykładów znajduje się w mieście.
Spis treści
[Zwiń]Romanizm
Pierwszy powszechny styl w architekturze, głównie sakralnej, rozwijający się w Europie od XI do XIII wieku, wyrosły ze sztuki antycznej, posługujący się elementami architektury starożytnej dla wyrażenia potrzeb społecznych i ideowych epoki wczesnego średniowiecza.
Romanizm w Lublinie
Gotyk
Styl w architekturze powstały we Francji w połowie XII wieku trwający w sztuce europejskiej do połowy XV wieku. Był to od początku styl architektoniczny, co znalazło wyraz w konstrukcji opartej o sklepienie krzyżowo-żebrowe, przypory i łuki przyporowe oraz łuk ostry. Zastosowanie tego systemu konstrukcyjnego pozwoliło na wznoszenie strzelistych i smukłych kościołów z wielkimi oknami witrażowymi i różnorodnymi, ozdobnymi sklepieniami (między innymi gwiaździstymi, sieciowymi, kryształowymi). Podstawowym materiałem budowlanym były kamień, cegła i drewno.
Kościoły były zakładane na planach podłużnych (krzyż łaciński), z transeptem, kilkoma nawami, wieńcem kaplic stanowiącym obejście prezbiterium. Styl w budowlach sakralnych wykształcił katedrę, która była urzeczywistnieniem średniowiecznego ideału „Jeruzalem Niebieskiego”, oraz kościoły pielgrzymkowe.
W architekturze świeckiej okresu gotyku powstały założenia miejskie oraz budynki ratuszy, sukiennic, kamienic mieszczańskich, mury miejskie z basztami i barbakanami, a także zamki rycerskie.
W Polsce styl trwał od II połowy XIII wieku do końca XV wieku. Budowano przede wszystkim katedry (Wrocław, Gniezno, Poznań), ale także kościoły drewniane, głównie w Małopolsce. Dynamicznie rozwijała się architektura świecka i struktura urbanistyczna miast, gdzie duży nacisk kładziono na układy fortyfikacyjne (Kraków, Gdańsk, Wrocław). Pojawiają się także ratusze (Toruń), sukiennice (Kraków) i zamki gotyckie (Szlak Orlich Gniazd).
Gotyk w Lublinie
W Lublinie zabytkami architektury gotyckiej są: kaplica pw. Świętej Trójcy na Zamku Lubelskim, Brama Krakowska i kościół pobrygidkowski pw. Matki Boskiej Zwycięskiej.
Renesans
Styl w architekturze powstały we Włoszech około 1420 roku za sprawą odnowienia doskonałości sztuki antycznej i jej idealnego piękna oraz zainteresowania humanizmem. W architekturze poszukiwano idealnych proporcji i jasnych podziałów wedle wzorców antycznych, od których przejęto rozwiązania przestrzenne, schematy kompozycyjne, porządki architektoniczne i ornamentykę.
Stosowano budowle centralne z kopułą, starożytne porządki architektoniczne, łuk półkolisty, arkady, ornamenty, sgraffito, attyki. Architektura świecka traciła cechy obronne, a jej podstawowymi formami były: pałac miejski, willa podmiejska. Intensywnie rozwijała się architektura mieszczańska. Odmianą stylu, kładącą nacisk na wytworność formy, swobodę wyobraźni twórcy, kunsztowność i tworzenie dzieł bezbłędnych formalnie i stylowo był manieryzm.
W Polsce budowle renesansowe powstawały od około 1502 roku za sprawą artystów sprowadzonych na Wawel przez króla Zygmunta I (głównie Bartłomieja Bereccciego). Szczególne znaczenie dla rozwoju renesansu w Polsce miał zamek na Wawelu jako przykład świeckiej rezydencji królewskiej i kaplica Zygmuntowska jako przykład mauzoleum. Kaplica była wielokrotnie powtarzaną formą funkcjonalną o szerokim aspekcie ideowo-artystycznym, w którym oprócz architektury wyjątkowe miejsce znalazł nagrobek renesansowy.
W architekturze sakralnej wykształciła się odmiana renesansu określana mianem renesansu lubelskiego (w starszej literaturze określanego jako renesans lubelsko-kaliski, w najnowszej jako typ lubelski), polegająca na ozdobieniu gotyckiej architektury (najczęściej jednonawowego, bezwieżowego kościoła) charakterystyczną dekoracją umieszczaną na sklepieniu. Dekoracja ta wykorzystywała ornament – stworzony ze stylizowanych motywów wolich oczu, pereł, liści akantu umieszczony na wałku wykonanym z zaprawy murarskiej i tworzącym na sklepieniu dekoracyjną siatkę. Wewnątrz siatki umieszczano dodatkowe ozdoby: herby, główki aniołków, rozetki. Z czasem dekoracja coraz bardziej się usamodzielniła, przez co sklepienie stawało się tylko tłem, na którym rozwijała się ornamentalna kompozycja prostokątów, rozet, serc, gwiazd. Dekoracje tworzone były za pomocą matryc przez muratorów.
Jednym z najwcześniejszych przykładów budowli w stylu renesansu lubelskiego jest fara kazimierska, której murator Jakub Balin był jednym z bardziej znanych mistrzów stylu. Oprócz budownictwa sakralnego świetnie rozwijała się architektura świecka. Budowano głównie zamki (Pieskowa Skała, Krasiczyn), dwory będące obronnymi warowniami, ratusze (Poznań) i całe założenia urbanistyczne (Zamość). Architekci okresu renesansu tworzący w Polsce: Bartłomiej Berecci, Tylman z Gameren, Benedykt Sandomierzanin.
Renesans w Lublinie
W Lublinie przykłady architektury renesansu to: kościół pw. Nawrócenia św. Pawła przy klasztorze oo. bernardynów, kościół pw. św. Stanisława przy klasztorze oo. dominikanów, kościół pw. św. Mikołaja, kościół pw. św. Wojciecha, dwór Rafała Leszczyńskiego, pałac Czartoryskich, kamienica Lubomelskich.
Przykłady dekoracji w stylu renesansu lubelskiego znajdują się ponadto w: kościele pw. św. Józefa przy klasztorze karmelitów bosych przy ulicy Świętoduskiej 14, kościele pw. św. Agnieszki przy dawnym klasztorze augustianów przy ulicy Kalinowszczyzna 52, kościele pw. Niepokalanego Poczęcia NMP przy ulicy Staszica 4 oraz cerkwi prawosławnej pw. Przemienienia Pańskiego przy ulicy Ruskiej 15 (gdzie cechy renesansu lubelskiego odnajdujemy w zewnętrznej dekoracji murarskiej, której detale architektoniczne przypominają dekoracje szczytu kościoła przy klasztorze oo. dominikanów).
Manieryzm
Nie istnieją w Lublinie przykłady budowli manierystycznych. Cechy stylu odnajdujemy jedynie w detalach architektonicznych dwóch kamienic przy Rynku. Jednym z takich jest portal kamienicy przy Rynku 18 z początku XVII wieku wykonany w warsztacie pińczowskim, którego mistrzowie wzorowali się na modnym wtedy rzeźbiarzu Santim Guccim. Manierystyczny charakter mają ornamenty: rozetki, maszkarony, uszaki, fantazyjne wygięcia linii i ornament okuciowy.
Kamienica Konopniców przy Rynku 12 została przebudowana po 1575 roku z użyciem detali manierystycznych wykonanych w 1614 roku w jednym z warsztatów pińczowskich. Są to wykute w wapieniu obramienia okienne, ozdobne kartusze, maszkarony, rozety, filary międzyokienne i attyka. Detale te mają pochodzenie włoskie i niderlandzkie.
Barok
Styl w architekturze ukształtowany we Włoszech po koniec XVI wieku i rozwijający się do około 1670 roku, związany z ruchem kontrreformacji i rozwojem absolutyzmu. Architekturę barokową cechują: podporządkowanie elementów jednej dominującej części, dynamiczne kształtowanie przestrzeni i struktury ścian poprzez zwielokrotnione kolumny i pilastry, łamane i faliste belkowanie, łączenie różnych materiałów i rodzajów wystroju wnętrz (malarstwo ścienne, rzeźba, malarstwo na płótnie) w jednorodne całościowo dzieło. Wyróżnia się dwie fazy stylu: ekspresyjną i klasycyzującą.
W architekturze sakralnej stosowano plany centralne, także eliptyczne i podłużne oraz kombinacje obu planów. W epoce baroku opracowano i upowszechniono model kościoła jezuickiego, którego „prototypem” był kościół Il Gesù w Rzymie. W architekturze świeckiej rozwinęło się założenie pałacowe w typie entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem). Architektura przyczyniła się także do wielkiego i dynamicznego rozwoju urbanistyki.
W Polsce barok trwał od początku XVII wieku do lat 70. XVIII wieku. Jednym z pierwszych kościołów barokowych był kościół śś. Piotra i Pawła w Krakowie zbudowany według „zasad jezuickich”.
Intensywnie rozwijała się architektura sakralna, na Lubelszczyźnie powstała odmiana baroku zwanego „barokiem Fontany”. Przykłady kościołów tej odmiany znajdują się w Lubartowie, Włodawie i Chełmie. Wszystkie zostały zaprojektowane przez Pawła Antoniego Fontanę. Rozkwit przeżywała także architektura świecka: założenia pałacowe i rezydencje (Wilanów, Baranów), wille (Czemierniki), kamienice mieszczańskie.
Architekci doby baroku tworzący w Polsce to: Karol Bay, Jakub Fontana, Augustyn Locci, Wawrzyniec Senes, Tylman z Gameren.
Barok w Lublinie
W Lublinie przykładami architektury barokowej są: archikatedra pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, kościół seminaryjny pw. Przemienienia Pańskiego zwany pomisjonarskim, kościół pw. śś. Piotra i Pawła przy klasztorze kapucynów, kościół pw. Proroka Eliasza przy klasztorze karmelitów trzewiczkowych, kościół oo. jezuitów pw. św. Piotra, kościół pw. św. Ducha, kaplica Tyszkiewiczów przy kościele pw. św. Stanisława, natomiast przykładem małej architektury barokowej jest kapliczka przy ulicy Peowiaków.
Historyzm i neostyle
Neostylami lub nurtem historyzmu w architekturze określa się odrodzenie dawnych, powszechnie obowiązujących styli architektonicznych. Architekci tworzący budowle neostylowe modyfikują wzorce, mieszają detale charakterystyczne dla epok poprzednich w celu stworzenia nowej, spójnej całości. Do neostyli zalicza się: klasycyzm (neoklasycyzm), neogotyk, neobarok i eklektyzm.
Neoklasycyzm
Neogotyk
Nawrót do cech stylu gotyckiego panujący od połowy XVIII wieku do początku wieku XX. Ukształtował się w Anglii pod wpływem literatury i starożytnictwa, jako jeden z prądów historyzmu. Nawiązywał formalnie do gotyku, ale cechowała go swoboda w posługiwaniu się formami, łączonymi niekiedy z motywami antycznymi i orientalnymi. Styl rozpowszechnił się w architekturze sakralnej, a także w wiejskich rezydencjach typu zamkowego i pawilonach w parkach krajobrazowych i budownictwie użyteczności publicznej.
W Polsce styl był dość popularny, wzorowany głównie na gotyku ceglanym w odmianie architekturze angielskiej. Jednymi z najbardziej znanych przykładów są: Zamek w Kórniku, katedra św. Jana w Warszawie. Styl dotyczy przede wszystkim motywów dekoracyjnych często wręcz „przyklejanych” do murów. Architekci: Antonio Corazzi, Adam Idźkowski, Franciszek Maria Lanci, Friedrich Schinkel.
W Lublinie przykładami architektury neogotyckiej są: Zamek Lubelski, Wieża Trynitarska, most na Bystrzycy, kaplica Matki Boskiej przy kościele śś. Piotra i Pawła, budynek Komisji Obwodu Lubelskiego (dziś Miejska Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna) na rogu ulicy 3 Maja i Żołnierzy Niepodległej oraz domek stróża przy wejściu do Ogrodu Saskiego.
Neobarok
Nurt w architekturze charakteryzujący się naśladownictwem form baroku, wyrażający się przede wszystkim w architekturze świeckiej – gmachach użyteczności publicznej, pałacach, kamienicach. Występował od połowy XIX wieku, powstał w St. Petersburgu, cieszył się uznaniem w Paryżu i Berlinie.
W Polsce jednym z pierwszych budynków wybudowanych w tym stylu był Gmach Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie autorstwa Tadeusza Tołwińskiego.
W Lublinie najlepszym przykładem architektury neobarokowej jest budynek hotelu Lublinianka.
Neorenesans
Jeden z ważniejszych kierunków historycznych w architekturze XIX wieku, rozwijał się jako wyraz badań nad sztuką renesansu włoskiego, z którego czerpał formy i detale architektoniczne. Ogarnął całą Europę, a szczególnie Niemcy, w tym stylu został wybudowany budynek Galerii Drezdeńskiej.
W Polsce najwybitniejszym przedstawicielem był Henryk Marconi autor projektu Hotelu Europejskiego w Warszawie.
W Lublinie przykłady stylu neorenesansowego to: pałac Rządu Gubernialnego, Gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego przy ulicy Krakowskie Przedmieście, budynek hotelu Europa, budynek Teatru im. Juliusza Osterwy, budynek Towarzystwa Kredytowego Miejskiego przy ulicy Żołnierzy Niepodległej (wcześniej I Armii Wojska Polskiego).
Styl eklektyczny
Eklektyzm to łączenie cech i detali kilku styli architektonicznych w jednej budowli. W Lublinie cechy eklektyczne mają: dawny pałac Chrzanowskich, dawny pałacyk Piotrowskiego, gmach Sądu Rejonowego przy Krakowskim Przedmieściu 76, kamienica przy ulicy Szopena 11, Kamienica przy Krakowskim Przedmieściu 57 (róg ulicy Wieniawskiej), kamienica przy ulicy Narutowicza 2 (róg Górnej), kamienica przy ulicy Szopena 9, budynek dworca PKP, część zabudowań klasztoru dominikanów użytkowanych dziś przez Teatr im. H.Ch. Andersena, budynek Domu Pomocy Społecznej im. W. Michelisowej.
Secesja
Kierunek w sztuce końca XIX i I dekady XX wieku, wywodzący swą nazwę od oderwania od akademickiego i historyzującego podejścia do sztuki, choć opierający się na pewnych wątkach tradycji artystycznej, między innymi baroku i sztuki ludowej, ale czerpiący inspiracje także ze sztuki Dalekiego Wschodu. Rozwój architektury skupiał się głównie na zabudowie mieszkalnej.
W architekturze charakteryzującej się zamiłowaniem do asymetrii, atektonicznością, linearyzmem w detalu, zwrotem do świata natury o secesyjnym charakterze świadczy głównie detal: giętka, długa linia, subtelna, jasna kolorystyka, ornamenty roślinne: wici, trzciny, lilie, powoje, kwiaty mleczu, róże, zwierzęta, owady – głównie ważka – a także stwory fantastyczno-baśniowe.
Architektura secesyjna najbardziej rozwinęła się w Warszawie, Krakowie i Łodzi. Architekci: Franciszek Mączyński, Mikołaj Tołwiński, Tadeusz Stryjeński, Stanisław Wyspiański.
Modernizm
W Lublinie budynki reprezentujące modernizm to: budynek NBP, kościół św. Michała na Bronowicach, tzw. osiedle oficerskie, budynek dawnego Banku Gospodarstwa Krajowego (dziś Bank Pekao SA przy Krakowskim Przedmieściu 64), budynek Gimnazjum i Liceum im. St. Kostki, tzw. Biskupiaka, budynek dawnej Kasy Chorych przy ulicy Hipotecznej 4.
Socrealizm
Literatura
- Kowalczyk J., Kościół pobernardyński w Lublinie i jego stanowisko w renesansowej architekturze Lubelszczyzny, Lublin 1956.
- Łoziński J., Pomniki sztuki w Polsce, t. 1, Małopolska, Warszawa 1985.
- Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Wydanie nowe, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 1996.
- Tatarkiewicz T., Typ lubelski i typ kaliski w architekturze kościelnej XVII wieku, „Prace Komisji Historii Sztuki PAU”, t. 7, R. 1937/38.
- Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo lubelskie, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1995.