Historia lubelskich księgozbiorów i bibliotek (XV–XVIII)

Biblioteki klasztorne – XV w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ks. Ludwik Zalewski:

W XV wieku spotykamy wiadomości o pojedynczych przeważnie książkach (obejmujących nieraz po kilkanaście utworów) u księży i osób świeckich, to po klasztorach istnieją już zaczątki bibliotek. Mieli w tym czasie już bibliotekę  w Lublinie dominikanie, bernardyni, brygitanie i mansjonarze na Zamku. (…) Z wynalazkiem druku książka szybko upowszechniła się. Rosną biblioteki zakonne, tworzą się biblioteki u świeckich¹.

Zapotrzebowanie na książki pochodziło jednak głównie z bibliotek klasztornych.

Maria Juda:

Obowiązek gromadzenia księgozbiorów, jaki nakładały na poszczególne domy zakonne reguły wszystkich zgromadzeń, zaowocowały mniej lub bardziej bogatymi kolekcjami książek, które służyły członkom własnego konwentu. (…) Księgozbiory klasztorne gromadzono głównie w tym celu, aby służyły zakonnikom w ich pracy duszpasterskiej, w samokształceniu oraz w wewnętrznych szkołach i studiach zakonnych. Pod takim kątem był więc kształtowany ich księgozbiór².

Biblioteki szkolneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mieczysława Adrianek:

Początki bibliotek szkolnych są trudne do wyjaśnienia i giną w mrokach odległych czasów, które nie troszczyły się o świadectwa dla dociekliwej potomności. Szkoły dorabiały się swoich bibliotek całymi wiekami. Najczęściej nie posiadano stałych funduszów na ten cel, wobec czego podstawę przypływu nowych nabytków stanowiły dary. Czasem więc zapisywał szkolnej książnicy zawartość swoich szaf bibliotecznych bogaty magnat, wykształcony mieszczanin, częściej parę półek świątobliwy zakonnik³.

Księgozbiory prywatneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Halina Wiśniewska:

Jeśli pamiętamy, że książki były wówczas kosztownym zakupem, to nie dziwimy się, że je dokładnie szacowano w testamentach i inwentarzach dzięki czemu jesteśmy w stanie wiele dowiedzieć się o ówczesnej produkcji i zasobach bibliotecznych uczonych ze środowiska mieszczańskiego. Znamy księgozbiory mieszczan lubelskich z lat 1591–1678 oraz introligatorów z pierwszej połowy XVII  wieku⁴.

Wzrost znaczenia książki w życiu codziennymBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Anna Wnuk:

Książka pomagała w kształceniu młodych ludzi, wyjaśniała zawiłe kwestie religijne, poszerzała wiedzę o współczesnym świecie, pomagała lepiej spełniać obowiązki urzędowe oraz zawodowe, służyła rozrywce. (...) Dzięki książkom drukowanym Lublin, miasto uznawane za kulturalnie peryferyjne, bo oddalone od centrów życia intelektualnego, miało zapewniony dopływ informacji i wiedzy, a tym samym warunki dla rozwoju życia kulturalnego i umysłowego⁵.

Drukarze, księgarze, introligatorzyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Władysław Froch:

Z księgarzy należy wymienić: Andrzeja Skarbimierza (1614–1621), Sebastiana Kobylińskiego, Jakuba i Bernata Wirowskich oraz „panią Wirowską, co księgi przedaje” (1627–1635). Sławnym księgarzem był Jan Kownacki, którego w 1619 r. pozbawiono praw miejskich za rozpowszechnianie książek innowierczych. Jednak to nie przeszkodziło mu w dalszym handlu książkami w charakterze „bibliopoli obcego"⁶. 

Księgozbiory mieszczanBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Władysław Froch:

Kupiec Bartłomiej Niźnik miał w 1614 r. następujące książki: Kronika Polska, Delecje powszeczne, Psałterz Dawidów, Kształt fortuny, Fraszki Jana Kochanowskiego, Historia Józefa (...) o wojnie żydowskiej, Drugie historie krotochwilne. W inwentarzu zmarłej w roku 1644 Katarzyny Łanderzówny, żony kuśnierza Łukasza Czubaczyńskiego, zanotowano następujące tytuły książek: Senecae opera, Argumenta in librum decimum phisicae Aristotelis (...), Grammaticae institutiones antiquae, Liber summarum Alberti Magni, Horatius stary, zły. Z tego spisu widać, że ktoś z rodziny zmarłej studiował filozofię. Domowe biblioteczki mieli także: Jan Chmielowski, rusznikarz (1616) i Stanisław Lichański, rajca (1619)⁷.

Władysław Froch:

W latach 1591–1650 miało swe warsztaty około 10 introligatorów. Na szczególne wyróżnienie zasługuje Wawrzyniec Latowicki. Zbiór jego książek według inwentarza z roku 1619 składał się z około 230 tytułów i 1373 tomów.

(...) Z tytułów owych książek można się dowiedzieć, co wtedy w Lublinie czytano. Przeważała tematyka religijna. Oto niektóre tytuły: Postylle Skargi i Wujka, Pieśni postne, Psałterz Kochanowskiego, Ewangelie Wujkowe oraz modlitewniki: Arfa duchowna, Raj duszny, Modlitwy męskie, Forta niebieska. Były także podręczniki z zakresy teologii oraz książki religijne o charakterze polemicznym.

Z literatury pięknej było ponad 10 tytułów, np. Opera Kochanowskiego, Xiążki Sowizralowe, Rozmowa dobrych ludzi (...) spijanicą (10 egzemplarzy), Comedia o białogłowie i inne. Historia, polityka i geografia były reprezentowane przez ponad 20 tytułów. Oto ważniejsze z nich: Kronika Cromeri (po polsku), Wizerunek utrapionej Rzeczypospolitej, Dyaług w obronie Ukrainnej (29 egzemplarzy), Nowiny po sejmie, O Magielionie 3 historie. Wiele było wtedy podręczników szkolnych, głównie do nauczania łaciny, a także kilka almanachów i słowników. Z dziedziny rolnictwa były następujące książki: Zabawy gospodarza dobrego (16 egzemplarzy), Gospodarstwo dla młodych gospodarzy i Myślistwo ptasze⁸.

Druga połowa XVII wieku i wiek XVIIIBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Księgozbiory klasztorne i prywatne w drugiej poł. XVII w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

O zbiorach prywatnych z tego okresu pisze Władysław Froch:

Biblioteczkę prywatną składająca się ze 140 dzieł posiadał w roku 1658 Hernest Pstrosz, aptekarz i rajca lubelski. Były to książki z różnych dziedzin, a szczególnie z zakresu medycyny i farmacji. Księgozbiór składający się z 90 tytułów posiadał w roku 1685 lubelski scholastyk Franciszek Sokołowski⁹.

Upadek bibliotek szkolnych w czasie zaborówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mieczysława Adrianek:

Po utracie niepodległości los bibliotek szkolnych był tragiczny. Zaborca wychodząc z założenia, że szkoła jest najskuteczniejszym narzędziem wynaradawiania, brutalnie pozbawiał ją ojczystego języka i książek polskich. Szły więc zbiory na strychy i do piwnic. Na początku dziewiętnastego stulecia biblioteki szkolne były w licznych przypadkach stosami butwiejącej makulatury, a niektóre szkoły nie miały żadnych pomocy naukowych¹⁰.

Księgozbiory prywatne na przełomie XVIII/XIX w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Księgozbiór Kazimierza ChromińskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mieczysława Adrianek:

Na przełomie XVIII i XIX stulecia grono lubelskich bibliofilów reprezentował Kazimierz Chromiński (ok. 1760–1816). Podczas okupacji austriackiej, w latach 1797–1803 był nauczycielem prawa w Lublinie. (...) Najważniejszą sprawa w życiu Kazimierza Chromińskiego była książka. Żarliwy miłośnik ksiąg gromadził je od najwcześniejszych lat¹¹.

Księgozbiór Klemensa Urmowskiego Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mieczysława Adrianek:

Wybitną postacią wśród lubelskich bibliofilów był Klemens Urmowski (1780–1827). (...) Obdarzony wyjątkowym darem skupiania zbiorowego wysiłku wokół określonego zadania społecznego, był inicjatorem wielu różnorodnych przedsięwzięć. Uczestniczył w pracach Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności, Towarzystwa Gospodarczo – Rolniczego, starał się o założenie w Lublinie stałej sceny teatralnej.

Nie bez znaczenia jest także to, że piastował dwukrotnie godność mistrza loży masońskiej, pod znamienną nazwą „Wolność Odzyskana”. (...) Klemens Urmowski był również bibliofilem dużej miary. (...) O prywatnej bibliotece Klemensa Urmowskiego głośno było w ówczesnym Lublinie, wywoływała uczucia podziwu i uznania. (…) Wszystko, co nowe i wartościowe na rynku, nie było mu obce. Utrzymywał obszerne kontakty z autorami, wydawcami  i księgarzami, swoje zbiory kompletował z niezawodnym znawstwem i pod kątem piśmiennictwa najbardziej wybitnego. (...)

Uznawał i głosił zasadę, że książka jest po to, aby była czytana, aby kształciła i uszlachetniała jej konsumenta, gdy stojąca na półce, choć świetna i wspaniale się prezentująca, jest martwym przedmiotem. Przy  takim zapatrywaniu prywatna biblioteka Klemensa Urmowskiego stała się jak gdyby namiastką biblioteki publicznej, gdyż wielu z niej obficie korzystało, w czasie jego pobytu w Lublinie. (...)  Księgozbiór Urmowskiego miał charakter uniwersalny, gdyż ten wytrawny zbieracz gromadził książki z wielu dziedzin wiedzy, między innymi – z zakresu historii i literatury, filozofii i ekonomii. Z racji uprawianego zawodu interesował się drukami z zakresu państwa i prawa. Brak jest na razie wiadomości, ile książek zdołał zgromadzić w ciągu całego swojego życia i co się stało z nimi po śmierci właściciela¹².

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Adrianek M., Po trzykroć książki, „Biuletyn Biblioteki UMCS” 1978 nr 4
Adrianek M., Tradycje bibliofilskie lubelskiej inteligencji na początku XIX w., „Biuletyn Biblioteki UMCS” 1980.
Froch W., Dzieje Szkoły Lubelskiej przy Kościele Parafialnym św. Michała w XV–XVIII w., Lublin 1999.
Juda M., Kultura książki na Lubelszczyźnie w czasach staropolskich, [w:] Książki i historia, Lublin 2008.
Wiśniewska H., Lubelskie księgi rękopiśmienne jako podstawa badań lingwistycznych, [w:] Lublin a książka, Lublin 2004.
Wnuk A., Mieszczanie lubelscy przełomu XVI/XVII wieku a książka, [w:] Lublin a książka, Lublin 2004.
Zalewski L. ks., Pierwsze książki  w Lubelszczyźnie, „Zdrój” 1946 nr 3.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Wróć do odniesienia ks. L. Zalewski, Pierwsze książki  w Lubelszczyźnie, „Zdrój” 1946 nr 3, s. 5.
2. Wróć do odniesienia M. Juda, Kultura książki na Lubelszczyźnie w czasach staropolskich, [w:] Książki i historia, Lublin 2008, s. 77.
3. Wróć do odniesienia M. Adrianek, Po trzykroć książki, „Biuletyn Biblioteki UMCS” 1978 nr 4, s. 1.
4. Wróć do odniesienia H. Wiśniewska, Lubelskie księgi rękopiśmienne jako podstawa badań lingwistycznych, [w:] Lublin a książka, Lublin 2004, s. 25.
5. Wróć do odniesienia A. Wnuk, Mieszczanie lubelscy przełomu XVI/XVII wieku a książka, [w:] Lublin a książka, Lublin 2004, s. 89.
6. Wróć do odniesienia W. Froch, Dzieje Szkoły Lubelskiej przy Kościele Parafialnym św. Michała w XV–XVIII w, Lublin 1999, s. 73.
7. Wróć do odniesienia W. Froch, Dzieje Szkoły Lubelskiej przy Kościele Parafialnym św. Michała w XV–XVIII w, Lublin 1999, s. 74–75.
8. Wróć do odniesienia W. Froch, Dzieje Szkoły Lubelskiej przy Kościele Parafialnym św. Michała w XV–XVIII w, Lublin 1999, s. 71–72.
9. Wróć do odniesienia W. Froch, Dzieje Szkoły Lubelskiej przy Kościele Parafialnym św. Michała w XV–XVIII w, Lublin 1999, s. 101–102.
10. Wróć do odniesienia M. Adrianek, Po trzykroć książki, „Biuletyn Biblioteki UMCS” 1978 nr 4, s. 2.
11. Wróć do odniesienia M. Adrianek, Tradycje bibliofilskie lubelskiej inteligencji na początku XIX w., „Biuletyn Biblioteki UMCS” 1980, s. 33–39.
12. Wróć do odniesienia M. Adrianek, Tradycje bibliofilskie lubelskiej inteligencji na początku XIX w., „Biuletyn Biblioteki UMCS” 1980, s. 39–47.